Nova objava - 25.03.2020 00:15, Nataša Jovović, materijali za studente (1)
SOCIOLINGVISTIKA (DEFINICIJA I OSNOVNI POJMOVI)
Sociolingvistika se bavi proučavanjem odnosa i dejstva između jezičkih i društvenih pojava. Ona može da ispituje jezik pojedinca u kolektivu (mikrosociolingvistika) i jezik kolektiva ili njegovih djelova (makrosociolingvistika).
Sociolingvistika je više zainteresovana za upotrebu jezika, nego za jezičko znanje, tj. znanje pravila koja regulišu izbor i upotrebu jezičkih sredstava – prevashodno s obzirom na nejezički kontekst.
Sociolingvistika jeziku prilazi prvenstveno sa strane njegove interakcijske, komunikacijske funkcije. Da bi uspjela da ga opiše i objasni ona mora na samom početku da definiše komunikaciju, tj. proces sporazumijevanja u svoj njegovoj složenosti, vodeći računa o odnosu komponenti toga procesa. U tom pokušaju, ona se široko koristi pojmovno-terminološkim rješenjima drugih disciplina: teotije informacije, komunikologije i semiologije.
Prema mišljenju M. Radovanovića, sporazumijevanje prirodnim ljudskim jezikom ostvaruje se upotrebom bilo kojeg pojedinačnog, posebnog jezičkog (=znakovnog) sistema, putem proizvedenih i upotrijebljenih, zatim interpretiranih govornih činova, u govornim događajima, u sadejstvu s drugim komunikacijskim sredstvima i aktivnostima (komunikacijski činovi i događaji), a u okviru ukupnih interakcijskih kontakata (interakcijski činovi i događaji) i odnosa, u datoj govornoj situaciji, što znači i komunikacijskoj i interakcijskoj situaciji, kao ustrojenom kompleksu elemenata od kojih se sastoje komponente konteksta.
Za uspješno sporazumijevanje, nužni minimum ostvarenih uslova jeste da i pošiljalac i primalac poruke poznaju isti kod, u ovom slučaju jezik, da bi upućena poruka mogla biti pravilno interpretirana, odnosno shvaćena.
U procesu sporazumijevanja, komponenta konteksta je dominantna i nadređena svima ostalim, i upravo njoj sociolingvisti, baveći se jezikom kao kodom, posvećuju najviše pažnje.
Osnovni sociolingvistički pojmovi
Govorni predstavnik nekog jezika jeste čovjek koji posjeduje jezičku sposobnost kao i znanje određenog posebnog prirodnog ljudskog jezika, kompentenciju koda (jezičkog sistema) i kompentenciju komunikacije (upotrebe jezika) što mu omogućuje da korektno bira, kombinuje i upotrebljava njegove jedinice, poznajući i poštujući pri tome odgovarajuća pravila.
Govorna zajednica jeste kolektiv, skup govornih predstavnika koji dijele znanje najmanje jednog istog jezika, čijom se upotrebom mogu međusobno sporazumijevati u relativno učestalim interakcijama svih vrsta.
Govorni događaj tiče se svih komponenti komunikacijske aktivnosti koje su uključene u ostvarenom procesu sporazumijevanja „u interakcijskoj matrici jedne govorne zajednice“. Tu se u prvom redu misli na upotrebu jezika, ali i na nejezičke postupke u funkciji pomoćnih, pratećih komunikacijskih sredstava (gestovi, mimika lica, kretanje i ponašanje u prostoru).
Govorni događaj ima varirajuću i složenu strukturu. Obilježen je početkom, trajanjem i završetkom komunikacije i to određenim jezičkim i nejezičkim signalima. Za ostvarenje govornog događaja veoma je važno da učesnici u njemu poznaju i normu interakcije.
Govorni događaj se može sastojati od jedne ili više riječi (Vatra! Zdravo, zdravo!), ili jednog ili više iskaza, tako da njegovo trajanje varira. Obično podrazumijeva interakciju licem u lice, tj. interakciju u kojoj sagovornici dijele isti prostor i vrijeme.
Govorni čin predstavlja osnovnu sociolingvističku jedinicu, ili najmanju sociolingvistički relevantnu komunikacijsku jedinicu. Pod tim pojmom podrazumijeva se jedan iskaz, odnosno jedno saopštenje u okviru govornog događaja, ili „jedna akcija“ u toku, u okviru cjelokupne interakcije. Na taj način govorni događaj čini jedan ili više govornih činova koji su određeni ne prema gramatičkim već prema smisaonim odnosima.
Govorna situacija predstavlja nejezički kontekst u kojem se ostvaruje sporazumijevanje, odnosno govorni događaj. Nju čine nejezički elementi kao što su vrijeme, mjesto, okolnosti u kojima se odvija govorni događaj. Većina elemenata govorne situacije je podređena komponenti konteksta: tako za nekog istog govornog predstavnika različite govorne situacije mogu biti: školski čas ili ispit na fakultetu, večera u restoranu, sportska igra, zabava, pismo prijatelju, telefonski razgovor, porodična prepirka, politički sastanak, kućna posjeta, itd.
Upotreba određenih jezičkih sredstava govornog predstavnika nekog jezika u okviru određenih govornih situacija uslovljena je njegovim jezičkim znanjem, kompetencijm komunkacije (upotrebe jezika).
Za govornu situaciju može se reći da predstavlja neku vrstu matrice u koju se proces sporazumijevanja smješta i prema kojoj se na odgovarajući način organizuje i ostvaruje.
Govorne uloge predstavljaju manje ili više promjenljivu društvenu ulogu ili funkciju u kojoj se nalazi govorni predstavnik nekog jezika u vrijeme ostvarivanja govornog događaja čiji je učesnik (u odgovarajućoj govornoj situaciji), ali i relativan međusobni status svih učesnika u datom govornom događaju (tipa: otac-sin; suprug-supruga; brat-sestra; starješina-vojnik; nastavnik-učenik; profesor-student; prodavac-kupac; policajac-građanin; službenk-stranka; poslovni partner-poslovni partner; susjed-susjed). Prema tome, uloge mogu načelno biti raznorodne ili istovrsne. U zavisnosti od njih zavise i kategorije kao što su solidarnost, distanciranost, statusna razlika komunikatora, pa u skladu sa njima određena upotreba jezičkih sredstava.