Istorijat studijskog programa
Studijski program za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti baštini tradiciju rada još od postojanja Odsjeka za srpskohrvatski jezik i književnosti jugoslovenskih naroda i narodnosti, čije formiranje datira iz daleke 1947. godine. U skladu sa tadašnjom društvenopolitičkom, istorijskom i sociolingvističkom situacijom službeni jezik u Crnoj Gori, kao i u još tri jugoslovenske republike bio je srpskohrvatski (naučni termin za književni/standardni jezik Srba, Hrvata, Crnogoraca i Muslimana/Bošnjaka), pa je shodno tome tako nazvan i Odsjek na kojem se taj jezik izučavao. U dvogodišnjem trajanju Odsjek je postojao u okviru Više pedagoške škole na Cetinju. Nakon prestanka rada VPŠ Odsjek je nastavio da se razvija i radi u okviru Pedagoške akademije, Nastavničkog i Filozofskog fakulteta u Nikšiću.
Reformisanje i usavršavanje osnovnog obrazovanja uslovilo je i reformu škola za obrazovanje nastavnika u dvogodišnjem trajanju, tako da se pokrenula inicijativa da se dvogodišnje studije jezika i književnosti transformišu u četvorogodišnje.
Elaborat o transformaciji Odsjeka urađen je početkom 1979. godine i pored iznijetih podataka o svim činiocima relevantnim za transformaciju dvogodišnjih u četvorogodišnje studije, u Elaboratu je istaknuto: da je poseban značaj četvorogodišnjih studija potpunije i studioznije istraživanje jezičkih osobenosti govora u pojedinim regionima Crne Gore, književnog stvaralaštva prošlosti, potpunijeg izučavanja crnogorske književnosti od iskona do današnjih dana, potpunije proučavanje i upoznavanje cjelokupne kulturne baštine Crnogoraca. Dakle, ovi eksplicitno artikulisani ciljevi i zadaci Odsjeka za srpskohrvatski jezik i književnost jugoslovenskih naroda i narodnosti u četvorogodišnjem trajanju podudaraju se sa osnivačkom svrhom i osnovnim projekcijama Studijskog programa za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti, tako da je njegova geneza očigledna, a evolucija Odsjeka za srpskohrvatski jezik do Studijskog programa za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti sasvim logična.
Do promjene imena Odsjeka za srpskohrvatski jezik i jugoslovensku književnost u Odsjek za srpski jezik i književnost došlo je 1993. godine, pod uticajem tadašnjih društvenopolitičkih i istorijskih događanja: raspad Jugoslavije, nastanak SRJ, ratovi, bujanje nacionalizama.
Organizovanje nastave na Filozofskom fakultetu prema Bolonjskoj deklaraciji školske 2004/05. godine uslovilo je novu izmjenu organizacije studija, nastavnih planova i programa, a promijenjen je i naziv Odsjeka. Nastava je segmentirana po modelu: osnovne studije u trajanju od 3 godine + postdiplomske specijalističke studije u trajanju od jedne godine. Svi predmeti su organizovani kao jednosemestralni.
Odsjek za srpski jezik i književnost dobija naziv Studijski program za srpski jezik i južnoslovenske književnosti. Unošenjem odrednice južnoslovenske književnosti otvoren je prostor i za druge južnoslovenske književnosti. Ukinute su sve nacionalne odrednice iz naziva predmeta za književnosti (ostao je samo predmet Crnogorska književnost na Specijalističkim studijama), tako da se južnoslovenske književnosti sada izučavaju u okviru stilskih pravaca i formacija (Književnost renesanse i baroka, Prosvetiteljstvo i romantizam, Književnost prve polovine XX vijeka, Književnost druge polovine XX vijeka) u kojima se izučavaju najbolji pisci i književni tekstovi južnoslovenskih književnosti. Pored tako nazvanih predmeta, uvedeno je pet specijalnih kurseva posvećenih najvećim crnogorskim i drugim južnoslovenskim piscima: Njegošu, Ljubiši, Laliću, Andriću, Crnjanskom, Pekiću i dr. Uvedeni su i neki novi predmeti: Pisanje eseja, Pisanje književne kritike, Kreativno pisanje, Književnost i film, Lingvistička stilistika I i II, Analiza diskursa. Kako vidimo iz predstavljenog plana na Studijskom programu za srpski jezik i južnoslovenske književnosti veliki prostor je zauzelo izučavanje crnogorske književnosti i djela njenih najboljih predstavnika, crnogorske kulturne baštine i civilizacije (i kroz novi predmet Razvoj kulture i civilizacije u Crnoj Gori), a kroz naučne projekte, magistarske radove i doktorske disertacije nastavnici sa saradnicima izučavali su jezik u Crnoj Gori u sinhronoj i dijahronoj perspektivi, crnogorske narodne govore, jezik crnogorskih pisaca, jezik pisanih spomenika, dokumenata, crnogorsku leksiku, onomastiku, frazeologiju i dr.
I konačno, opet u skladu sa društvenopolitičkim, istorijskim i sociolingvističkim okolnostima (Crna Gora postaje nezavisna država 2006, a njenim Ustavom iz 2007. službenim jezikom proglašen je crnogorski) organizujemo Studijski program za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti. Ovo je činjenica od istorijskog značaja, prvi put se u Crnoj Gori u jednoj obrazovnoj instituciji izučava jezik pod crnogorskim imenom. U akademskoj i zakonskoj proceduri, na organima Univerziteta Crne Gore (Senat i Upravni odbor) prihvaćen je plan i program Studijskog programa za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti od osnovnih studija preko specijalističkih i magistarskih studija do doktorskih, koji je predstavljao u neznatnoj mjeri izmijenjen plan i program Studijskog programa za srpski jezik i južnoslovenske književnosti. Razlika je jedino u predmetima Savremeni crnogorski jezik i Istorija crnogorskog jezika, umjesto predmeta Savremeni srpski jezik i Istorija srpskog jezika u nastavnom planu Studijskog programa za srpski. Promjena je bila manja od zakonom dozvoljenih 30 ECTS, tako da nije bila potrebna akreditacija Studijskog programa za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti, nego je on dobio sva potrebna odobrenja od Univerziteta, Ministarstva i Vlade da raspiše konkurs za upis studenata u prvu godinu osnovnih studija.
U junskom upisnom roku 2008. godine prvi put se pojavilo ime ovog studijskog programa na konkursu Univerziteta Crne Gore. Konkursom je traženo 15 studenata na budžetu, a prijavilo se 24. Sa njima je na prvoj godini radilo 8 doktora nauka i 7 magistara, što je u periodu osnivanja predstavljalo odličan kadrovski potencijal sa perspektivom daljeg razvoja.
Školske 2009/2010. u prvu godinu upisano je 27 studenata, a 2010/2011. upisalo se 35 studenata, što ukazuje na sve veću zainteresovanost mladih za studiranje na ovom studijskom programu. Interesovanje za upis pokazuju srednjoškolci sa najboljim uspjehom, a pokazalo se da kasnije ostvaruju izuzetne rezultate kao studenti. Trenutno na Studijskom programu za crnogorski jezik studiraju četiri generacije studenata.
Nastavni programi koncipirani su tako da studentima omogućavaju upoznavanje i savladavanje teorijsko-metodološke osnove lingvistike kao nauke, sistem i normu crnogorskog jezika na svim nivoima: ortografskom, ortoepskom, fonetskom, fonološkom, morfološkom, leksikološkom i sintaksičkom, u dijahroniji i sinhroniji, kao i odlike crnogorskih narodnih govora. U okviru književnih predmeta studenti usvajaju znanja iz teorije književnosti i osposobljavaju se za njihovu primjenu u interpretaciji književnih tekstova različite genološke strukture: lirske, narativne i dramske. Veliki broj programskih sadržaja vezan je za izučavanje crnogorskog književnog kanona, a tome je posvećen i poseban predmet na specijalističkoj godini studija, koji studentima omogućava sagledavanje crnogorske književnosti kao izdvojenog dijahronijskog niza u kontekstu ostalih južnoslovenskih književnih kanona. Nastavni plan je organizovan na principu segmentovanja književnih pojava po stilskim formacijama pa studenti, pored narodne i srednjovekovne književnosti, u okviru pojedinih kurseva izučavaju južnoslovenske književnosti renesanse i baroka, prosvjetiteljstva, romantizma, realizma, moderne, avangarde itd., a značajan dio programskih sadržaja posvećen je izučavanju reprezentativnih djela svjetske književnosti.
Postdiplomske studije
Razvoju nauke o jeziku i književnosti na Filozofskom fakultetu poklanjala se posebna pažnja u svim razvojnim periodima. Međutim, ozbiljniji rad na formiranju postdiplomskih studija iz lingvističkih i književnih disciplina počeo je tek kada su se na Univerzitetu, Fakultetu i u Republici za to stvorili odgovarajući uslovi kao što su: formiranje više naučnih i naučno-nastavnih jedinica u Crnoj Gori, među kojima su svakako najznačajniji CANU i Univerzitet.
U toku 1993. god. izvršene su sve potrebne pripreme za otvaranje postdiplomskih studija, napravljen je Elaborat u kojem je, pored ostalih potrebnih podataka, naglašena potreba Crne Gore za naučnim podmlatkom iz nauke o jeziku i književnosti. U toku 1994. god. sprovedena je osnivačka procedura i Naučno-nastavno vijeće Fakulteta uz saglasnost Nastavno-naučnog vijeća Univerziteta donijelo je odluku o otvaranju postdiplomskih studija. Prvi postdiplomci upisani su školske 1995/96. god., a nastavu su tada izvodili profesori sa Odsjeka za srpski jezik i književnost i profesori odgovarajuće struke sa Univerziteta u Beogradu i Univerziteta u Novom Sadu. Danas postdiplomske studije realizuje domaći nastavnonaučni kadar. Do reforme postdiplomskih studija prema Bolonjskoj deklaraciji, postdiplomci su primani naizmjenično: jedne godine na smjer Nauka o književnosti, a druge na smjer Nauka o jeziku. Od primjene Bolonjske deklaracije svake godine se raspisuje konkurs za prijem postdiplomaca na oba smjera. Sve teme odbranjenih magistarskih radova i doktorskih disertacija na ovim postdiplomskim studijama vezane su za crnogorsku književnost i crnogorski jezik (iako se i tada jezik nazivao srpskim), za djela, jezik i stil crnogorskih pisaca, za crnogorske narodne govore i crnogorsku pisanu tradiciju. Spisak tema odbranjenih radova to nedvosmisleno potvrđuje.
Od akademske 2009/10. studenti koji su završli Odsjek za srpskohrvatski jezik i jugoslovenske književnosti, Odsjek za srpski jezik i književnost ili Studijski program za srpski jezik i južnoslovenske književnosti mogu da upišu postdiplomske magistarske i doktorske studije na Studijskom programu za crnogorski jezik i južnoslovenske književnosti, jer se te godine prvi put konkursom otvorila mogućnost studiranja na postdiplomskim i doktorskim studijama sa crnogorskim imenom. Za dvije godine postojanja ovog Studijskog programa upisano je pet studenata na magistarske, i sedam na doktorske studije, na smjerovima nauka o književnosti i nauka jeziku. Ovi podaci pokazuju veliku zainteresovanost studenata za izučavanje crnogorskog jezika i književnosti, što nas uvjerava da montenegristika ima sigurnu budućnost.