Pozitivan i negativan uticaj vode na voćke
Uticaj vode na voćke
Voda je faktor opstanka svih biljaka na Zemlji. Voda za biljke, pa i voćke, ima ogroman fiziološki i ekološki značaj. Voda je jedan od osnovnih komponenti svih ćelija, odnosno protoplazme, neophodan sastojak određenih biljnih tkiva, neposredni učesnik u fiziološkim procesima, sredina u kojoj se odvijaju svi metabolički procesi, univerzalni rastvarač koji omogućava transport različitih supstanci kroz organizam biljke, tj. voćke.
Fiziološki značaj vode nalazi se u činjenici da nijedan životni proces u ćeliji nije moguć bez vode. Sama protoplazma je kompleks hidrofilnih koloida koji primaju vodu, bubre i na taj način potpomažu odvijanje procesa u ćeliji. Biljna tkiva imaju od 50-98 % vode od ukupne mase. Usvajanje mineralnih materija i njihovo provođenje vrši se samo u vodenom rastvoru. Asimilacija SO2 i aktivnost fermenata u velikoj mjeri zavise od vode. Voda je neophodna za izgradnju organske materije u procesu fotosinteze. Voda obavlja i ulogu termoregulatora.
Jedan od osnovnih činilaca koji obezbjeđuju rast i rodnost voćaka je voda. Prisustvo vode u zemljištu i atmosferi od izuzetnog značaja je za odvijanje svih životnih funkcija kod voćaka: voda omogućava usvajanje hraniva iz zemljišta, dobro rastvara i prenosi mineralne i organske materije, neposredno doprinosi efikasnom odvijanju procesa fotosinteze, jer je izvor kiseonika, održava turgor ćelija i tkiva, reguliše temperaturu tkiva i organa voćaka preko transpiracije, predstavlja sredinu u kojoj se odvijaju biohemijski procesi. Voda je ekološki faktor na koji čovjek može znatno da utiče, u granicama prirodnog potencijala.
Sadržaj vode u pojedinim organima voćke je različit.
Lišće i mladari sadrže 75-90 % vode,
grančice, grane i deblo 40-75 %,
korijen 60-85 % i plodovi od 40 % (orah) do 92 % (jagoda).
Iako je sadržaj vode u svježoj masi voćke veliki, samo se neznatna količina vode troši na sintezu organske materije, a najveći dio služi za održavanje turgora i izdvaja se transpiracijom.
U životu voćaka potrebne su velike količine vode zbog dugovječnosti, visoke rodnosti i razvijenog habitusa. Za rast, razvoj, održavanje i kvalitet ploda potrošnja vode naročito dolazi do izražaja, jer je procentualno najviše zastuljena u sastavu plodova. U uslovima nedovoljne vlažnosti zemljišta plodovi ne samo da ostaju sitniji, već imaju manju trajašnost i lošiji kvalitet. Pored toga, plodovi masovno otpadaju u toku vegetacije, diferencijacija cvjetnih pupoljaka je manja, porast mladara i korijenova je slabiji, akumulacija rezervnih hranljivih materija je nezadovoljavajuća, zbog čega su voćke osjetljivije na razne bolesti i štetočine, kao i na niske temperature.
Potrebe voćaka u vodi su različite, a zavise od vrste voćaka, odnosno sorte i podloge, zatim od starosti i fenofaze voćke, količine i rasporeda padavina u toku godine. Osim toga, potrebe voćaka u vodi zavisi i od: osobina zemljišta, temperature vazduha i zemljišta, obezbeđenosti voćke mineralnim materijama, intezivnosti proizvodnje i dr. Pjeskovita ili šljunkovita zemljišta, imaju manji vodni kapacitet. Na potrebe voćaka u vodi utiču i drugi ekološki faktori. Veća temperatura vazduha, uz njegovu manju relativnu vlažnost, ima za posledicu povećanu transpiraciju, a samim tim i veće potrebe za vodom. Potrebe voćaka u vodi zavise i od intezivnosti voćarske proizvodnje. Visokointezivni zasadi zahtevaju dovoljne i stalne količine vode da bi obezbedili visoke, redovne i kvalitetne prinose.
Potrebe voćaka u vodi su različite u toku godišnjeg ciklusa, a najveće su u perodu vegetacije.
Voćkama je neophodna određena količina vode u periodu mirovanja, jer iako na minimumu, obavljaju osnovne funkcije, kao što su disanje i transpiracija.
Nedostatak vode u ovom periodu može se javiti iz dva razloga:
- Usled stvarnog nedostatka vode - fizička suša, zbog nedovoljne količine padavina
- Usled pojave fiziološke suše koja se javlja kao posledica nemogućnosti korena da usvoji vodu iz zamrznutog sloja zemljišta.
U periodu prelaska iz mirovanja u vegetaciju, može se javiti zabarenost zemljišta posebno na teškim glinovitim zemljištima. U takvim uslovima može doći do gušenja ili asfiksije korijena, jer nema dovoljno kiseonika. U ovom periodu korijen treba da snadbijeva nadzemni sistem vodom i u njoj rastvorenim mineralnim i organskim materijama, da bi krenula vegetacija. Ukoliko je riječ o zemljištima na kojima dolazi do zabarenosti, koja predstavlja ograničavajući faktor proizvodnje, neophodno je postavljanje drenaže prije podizanja voćnjaka.
Visok sadržaj vode u pojedinim tkivima i organima voćaka ukazuju na izuzetan značaj vode za odvijanje životnih funkcija u toku cijele godine, a posebno u toku vegetacije. Kolebanje sadržaja vode u tkivima i organima voćke u toku vegetacije zavisi od inteziteta transpiracije, odnosno od osobina voćnih vrsta i sorti, vlažnosti vazduha, temperaturnih suma, brzine i učestalosti vjetrova, količine voćkama pristupačnih mineralnih materija u zemljištu, prilagođenosti voćaka uslovima sredine i drugo.
Sa početkom vegetacije, voćkama je potrebna sve veća količina vode. U prvom dijelu vegetacije, kada su procesi rasta i razvića najintezivniji, potrebe za vodom su najveće. U drugom dijelu vegetacije, kada je završen rast mladara i formirana lisna površina, smanjene su i potrebe za vodom.
Na kraju vegetacije i pri prelasku u period mirovanja, potrebe voćaka za vodom se smanjuju. Završen je aktivan rast, plodovi su obrani. U ovom periodu je intezivan rast korijena, pa su poželjni što povoljniji uslovi, a voda je važna zbog obezbijeđenosti voćke za zimu i za kretanje naredne vegetacije. U ovom periodu može biti ispoljeno negativno djelovanje niskih temperatura i nedostatka vode u zemljištu.
Ako se porede drvenaste vrste voćaka prema potrebama u vodi, prva bi bila jabuka, a poslednji badem. Opadajućim redosledom između njih su dunja, šljiva, kruška, orah, kesten, višnja, breskva, kajsija. Postoje odstupanja unutar vrste među pojedinim sortama, a i drugi ekološki faktori mogu da utiču na te potrebe. Kod svake kombinacije sorta/podloga postoje različite potrebe zavisno od starosti i fenofaze rasta i razvitka. Najveće potrebe za vodom su u periodu punog plodonošenja, kada je postignut i maksimalan porast i dostignut maksimalan prinos.
Voćke za svoj rast i razvoj traže veće količine vode i mogu se svrstati u mezofite, sa nekim izuzecima: maslina spada u grupu zimzelenih kserofita, a borovnica spada u listopadne psihrofite.
Ograničavajući faktori prinosa i života voćaka u periodu vegetacije sa stanovišta obezbeđenosti vodom su: nedostatak vode - suša i povećana količina stagnirajuće vode u zemljištu - zabarenost.
Voćke u uslovima nedostatka vode
Suša predstavlja stanje kada je količina vode u zemljištu nedovoljna u odnosu na mogućnost evaporacije. To je prava fizička suša. Delovanje suše na voćke je složeno. Manifestuje se venjenjem, a ono je posledica gubitka turgora, zbog vodnog deficita. Ako suša potraje duže, obezvodnjavanje protoplazme može biti toliko jako, da se ona vrlo teško vraća u normalno stanje. Naročito je loše kada je nedostatak zemljišne vode praćen i niskom relativnom vlažnošću vazduha uz pojavu vjetra. U toku ljetnjih meseci posebno su štetni suvi i topli vjetrovi, koji direktno utiču na intezitet transpiracije, odnosno gubljenje vode iz listova i drugih organa voćaka. Smanjena je asimilacija, pa je smanjena i produkcija organske materije. Voćke različito podnose sušu.
U uslovma suše dolazi do:
- prekida rasta mladara;
- smanjenje asimilacije;
- slabs: diferencijacije generativnih pupoljaka;
- smanjenja veličine plodova, koji uz to brže sazrijevaju i ranije otpadaju;
- prijevremenog žućenje listova i to od baze prema vrhu, otpadanja listova, kao i sušenja perifernih grančica.
Suša izaziva posljedice i na korijenu, jer dolazi do odumiranja korijenova rasta i usisavajućeg korijenja, a u težim uslovima odumire i provodno korijenje.
Na sušu su otpornije voćke dobijene iz sjemena nego kalemljene voćke, generativne podloge u odnosu na vegetativne, bujne podloge u odnosu na slabo bujne, starija stabla nego mlađa stabla. Otpornost nekih vrsta voćaka na sušu pripisuje se njihovoj sposobnosti da u uslovima suše zbacuju dio lisne mase i time smanjuju intezitet transpiracije (badem, breskva, trešnja, džanarika, šljiva i kajsija).
U savremenom voćarstvu suša ne bi trebalo da predstavlja ograničavajući faktor voćarske proizvodnje, imajući u vidu činjenicu da se može navodnjavanjem obezbijediti dovoljno vode za voćke.
Bilans vode u zemljištu određuje prisusutvo kapilarne, higroskopne, gravitacione i konstitucione vlage. Na optimalan bilans vode prije svega utiču količina padavina, vododrživost zemljišta, temperaturne sume u toku vegetacije, relativna vlažnost vazduha, vazdušna strujanja i drugo.
Potrebe pojedinih voćaka za vodom uslovljene su njihovom bujnošću i rodnošću po stablu ili po jedinici površine. Sva prisutna vlaga u zemljištu nije i pristupačna korijenovom sistemu voćaka, što se manifestuje na lišću koje počinje da vene.
Nedostatak vode u lišću izaziva fiziološke poremećaje koji se najpreciznije iskazuju koeficijentom svenulosti, tj. sadržajem vode u zemljištu u momentu kada voćke počinju da venu, odnosno ostanu trajno u takvom stanju, čak i pri ponovnom obezbjeđenju vode.
Usisavajuća moć korijenovih dlačica raznih podloga i sorti kalemljenih na njima značajno se razlikuje, zbog čega voćke mogu i uginuti ukoliko je moć zemljišta da održi vlagu veća od usisne moći korijenovih dlačica (asfikcija-gušenje korijena od suvišne vode).
Zbog posjedovanja relativno dubokog i razgranatog korijena, voćke koriste vlagu iz znatno dubljeg aktivnog sloja zemljišta, pa su zbog toga otpornije na sušu od ratarskih biljaka. Za gajenje voćaka u aridnijim područjima preporučuje se korišćenje podloga koje dobro podnose sušu.
Pojedine vrste voćaka za svoje uspijevanje potražuju različite količine vodenih taloga u toku vegetacionog perioda u identičnim uslovima gajenja. Tako na primer, količina godišnjih taloga pri različitim klimatskim uslovima kreće se za breskvu 450 do 800 l/m2, za krušku 560 do 1000 l/m2, za jabuku od 600 do 1000 l/m2 i.t.d.
Dnevna transpiracija često premašuje apsorpciju zbog čega dolazi do uvenuća lišća i ponovnog uspostavljanja turgora u toku noći, što ima za posledicu manje obrazovanje organskih materija. Zbog toga plodovi ostaju sitniji, lošijeg su kvaliteta i prijevremeno otpadaju. U uslovima dugotrajne suše apsorpcioni korijenovi se slabije razvijaju, mnogi uginjavaju, a posledica takvog stanja je i smanjenje otpornosti prema mrazu. Istovremeno je u ćelijama, zbog zatvaranja stoma, deficitaran sadržaj kiseonika što uslovljava razgradnju složenih jedinjenja, ali ne i sintezu novih. Disanjem se troše rezervne organske materije, što za posledicu ima povećanje osjetljivosti prema mrazu.
Dugotrajna suša najnepovoljnije djeluje na porast mladara i plodova, iako pojedine vrste i sorte na ovu pojavu različito reaguju svojim genotipom, porijeklom i uslovima sredine. U uslovima dugotrajne suše smanjuje se količina endogenih fitohormona, a posebno auksina, a povećava se količina inhibitora. Čak i listovi na granama iste voćke različito se ponašaju prema suši, što je posledica određenih razlika u retenciji (zadržavanju) vode preko koloidnog sistema ćelija listova. Ćelije koje su formirane u uslovima suše značajno su otpornije prema suši od listova koji su formirani u uslovima povećane vlažnosti. Otporne vrste voćaka prema suši brzo uspostavljaju narušene fiziološke procese nakon jače suše, uključujući pri tom pojačanu aktivnost fizioloških procesa, odnosno visoku aktivnost korijena, kao i podobnost regeneracije sušom nastalih oštećenja tkiva. Na navedene procese značajno utiču podloge na kojima su okalemljene sorte voćaka, zbog čega je neophodno za odgovarajuće uslove birati najpogodnije podloge, odnosno kombinacije sorta/podloga.
Niska relativna vlažnost vazduha značajno remeti oplodnju voćaka neposrednim isušivanjem žiga tučka, pojačanom transpiracijom uz istovremeno smanjenje fotosinteze. Najveći dio vode voćke obezbjeđuju apsorptivnim dijelom korijena, a najviše je troše transpiracionim procesima. Transpiracioni koeficijent kod pojedinih vrsta voćaka značajno se razlikuje, što se u uslovima odgovarajuće fitotehnike može značajno smanjiti i na taj način neposredno uticati na optimalno odvijanje svih životnih funkcija voćaka.
Voćke u uslovima viška vode
Pored suše, na voćke nepovoljno utiče i previsoka vlažnost ili višak vode. U uslovima velike vlažnosti zemljišta otežana je fiziološka aktivnost korijenovog sistema, razvitak apsorpcionog korijenja, a može doći i do odumiranja korijena. Reakcija voćke na zabarenost je slična kao i u slučaju suše, jer zbog gušenja korijena voćka praktično pati zbog nedostatka vode.
Visoka vlažnost zemljišta u drugom dijelu vegetacije utiče na duže trajanje vegetacije, kao i slabije odrvenjavanje tkiva, zbog čega dolazi do izmrzavanja od ranih jesenjih mrazeva. Plodovi su obično lošijeg kvaliteta, smanjene konzistencije i slabije trajašnosti.
Pri visokoj vlažnosti zemljišta smanjen je sadržaj kiseonika neophodnog za disanje, dok je povećan sadržaj ugljen-dioksida. Ovo se dešava kod zemljišta sa stagnirajućom vodom, dok se u uslovima redovnijeg obnavljanja vode povećava unos kiseonika pa se i korijen uspešnije razvija i obnavlja. To je objašnjenje za uspješan rast i rodnost nekih vrsta voćaka (orah) na obalama potoka i rječnih tokova, gdje tekuća voda obezbjeđuje korijenu potrebnu količinu kiseonika. Pojedine vrste voćaka nejednako reaguju na stagnirajuću vodu, npr. kajsija i breskva su veoma osetljive. U uslovima visoke i dugotrajne vlažnosti na zabarenim zemljištima može doći do asfiksije ili gušenja korijenovog sistema.
Pretjerana vlažnost zemljišta oštećuje korijenov sistem i remeti ravnotežu između apsorpcionog i transpiracionog sistema, pri čemu lišće zbog pojačane transpiracije izvlači vodu čak i iz plodova, što se odražava na njihov kvalitet, odnosno prijevremeno otpadanje. Utvrđeno je da se umjerenom rezidbom povoljno utiče na kvalitet plodova, jer se time smanjuje transpiraciona površina lišća. Visoka vlažnost vazduha u voćnjaku izaziva niz nepovoljnih posledica kao što su: otežana oplodnja voćaka, manje intezivna fotosinteza, pojačan razvoj patogena i dr.