New announcement - 27.03.2020 11:37
KALLËZUESORI
- Përkufizimi dhe kuptimi:
- Kallëzuesori pranë një foljeje.
- Kallëzuesori pranë një mbiemri foljor.
- Kallëzuesori pranë një emri foljor.
- Përkufizimi dhe kuptimi:
Kallëzuesori është gjymtyrë e dytë e fjalisë që vihet në marrëdhënie rrethanore me foljen në funksionin e kallëzuesit (ose të një gjymtyre të dytë) dhe në marrëdhënie përcaktore me një gjymtyrë emërore në funksionin e kryefjalës dhe të kundrinorit me lidhje dyanësore.
Dy zogj fluturonin të trembur.
Këmbët i kishin të rënda nga balta.
Gjymtyrët e dyta të fjalisë për të cilat kemi folur më lart, lidhen me një gjymtyrë tjetër të fjalisë dhe e përcaktojnë apo e karakterizojnë atë, kurse kallëzuesori ka një lidhje dyanësore në fjali. Ky tipar (lidhja dyanësore) e dallon atë qartë nga gjymtyrët e tjera të dyta, sidomos nga përcaktori, i cili lidhet drejtpërdrejt me emrin që përcakton. Si bazë strukturore për lindjen a lidhjen dyanësore, shërben shpërbërja e një sintagme emërore në përputhje me synimin e komunikimit. P.sh. le të krahasohen :
natë pa hënë dhe nata mbeti pa hënë,
dy zogj të trembur dhe dy zogj fluturuan të trembur.
Në rastin e parë sintagma parafjalore pa hënë dhe mbiemri të trembur lidhen drejtpërdrejt me emrat nata dhe zogj dhe tregojnë karakteristika të tyre. Ata janë përcaktorë. Në rastin e dytë lidhen me foljen, dalin si valencë e saj, sepse pyetjen për t’i gjetur ia drejtojmë foljes. Po, nga ana tjetër, tregojnë edhe karakteristika të emrave përkatës.
- Kallëzuesori pranë një foljeje.
Kallëzuesori pranë një foljeje është mjaft i përdorshëm në të gjitha stilet e gjuhës, po më tepër gjen përdorim në stilin e letërsisë artistike.
Ai vjen pas foljeve të shtjelluara, po mund të vijë dhe pas një formë të pashtjelluar foljore:
Të dyja i quanin padyshim të mira, po kjo e fundit ngjante më tërheqëse.
Skënderbeu duke e gjetur të papërgatitur ushtrinë armike, e dërrmoi plotësisht në pak orë.
Nuk vdes pa e parë vendin tim të lulëzuar.
Kuptimi leksikor i foljeve ndikon në një farë mase në formën e shprehjes së kallëzuesorit. Kështu,
- pranë foljeve emëroj, emërohem, gradoj, gradohem, propozoj, propozohem , kallëzuesori mund të shprehet vetëm me emër;
- pranë foljeve çmoj, çmohem, akuzoj, akuzohem, marr, merrem, etj., shprehet me emër ose mbiemër të shoqëruar me lidhëzën krahasuese si ose me pjesëzën për;
- kurse foljet bëj, bëhem, dukem, mbetëm, kam, nuk paraqesin kufizime, sepse kanë një strukturë kuptimore dhe një përdorim shumë të gjerë.
Djali i Dritanit u emërua mësues.
Rrëketë e vogla bëheshin përrenj.
Kallëzuesori lidhet me një numër të caktuar foljesh, grupet kryesore të të cilave janë:
- foljet jam dhe kam. Folja jam merr kallëzuesor kur nuk ka kuptimin ndodhem, gjendem, dhe kur nuk është folje ndihmëse;
- folje që shprehin kalim nga një gjendje në një tjetër ose të ruajtjes së gjendjes së mëparshme, si: bëj, bëhem, heq, hiqem, tregoj, tregohem, pandeh, pandehem, pajtoj, pajtohem, mbes, mbetëm, gjej, gjendem, rri, qëndroj ;
- folje që shënojnë caktim ose vlerësim, si: emëroj, emërohem, gradoj, gradohem, ngarkoj, ngarkohem, propozoj, propozohem, quaj, quhem,shpall, shpallem, (i) thërres, zgjedh, zgjidhem, vlerësoj, vlerësohem, konsideroj, konsiderohem, mbaj, mbahem etj.;
- folje që tregojnë lëvizje, si : kthej, kthehem, dal, iki, shkoj, vij, rrjedh, zbres ;
- folje që tregojnë veprimtari, si : lë, shoh, ndiej, kërkoj, fut, futem, zë, zihem, shkruaj, shkruhem, vesh, vishem
Kallëzuesori pranë foljes mund të shprehet :
- me emër,
- me përemër,
- me mbiemër,
- me paskajoreje,
- me sintagmë.
Ai përshtatet me emrin në funksion të kryefjalës ose të kundrinorit:
Mësuesi dukej i sjellshëm.
Këtë djalë e kam të përkëdhelur.
Emri në funksion të kallëzuesorit vjen pas foljesh pësore – vetvetore dhe pranë foljesh jokalimtare. Pranë foljes jam mund të jetë në rasën emërore i shquar ose i pashquar. Kur është në rasën gjinore, ka kuptim mbiemëror dhe del si plotësor i një sintagme emërore, i shoqëruar ose jo edhe me lidhëzën si, p.sh.:
Në çdo betejë Skënderbeu u tregua strateg i vërtetë.
Të gjithë e thërrisnin nënë.
Brenda një kohe të shkurtë u bë mjeshtër i punimit të gurit.
Ky fshat quhet Pojan.
Vonesa kishte qenë rastësi.
Ata vetë kishin qenë dëshmitarë.
Ajo paskësh qenë zi dhe mort për Shqipërinë.
Duket që është dhelpër.
Kryesorja për ta ishte puna.
Mos je Gëzimi ti?
Këta prona janë të fshatit.
Gjyshi ishte i kohës.
Fisi ynë nuk është i sherreve por i punës.
Ai ishte si i shtëpisë.
Këtë djalë e kam të punës.
Shoku im u bë i shtëpisë e qeshte me ta.
Përemrat, si kallëzuesorë kanë një përdorim të dendur pranë foljes jam, kurse pranë foljeve të tjera kanë përdorim më të kufizuar. Si të tillë shërbejnë përemrat vetorë, dëftorë, pyetës, pronorët e emërzuar, përemrat e pacaktuar në rasën emërore ose gjinore. Edhe përemrat në këtë funksion mund të dalin të shoqëruar me lidhëzën krahasore, si, p.sh.:
Unë s’jam ti e ti s’je unë.
Kristina ishte ajo që më thirri e para.
Nuk besoj se ishte e tillë ajo.
Cilët jeni ju?
Kush je ti që po na tregon.
Ata hapa s’ishin të sajat.
Ja kjo ishte e tëra.
Ato ishin si të sajat.
Kallëzuesori i shprehur me mbiemër tregon cilësi të kryefjalës ose të kundrinorit. . Edhe mbiemrat në këtë funksion mund të dalin të shoqëruar me lidhëzën krahasore, si, p.sh. :
Pëshpërimat ishin të mjegullta.
Kumtet nga Shqipëria ishin krejtësisht çoroditëse.
Ata ndiheshin shumë të gëzuar.
Ai u tregua i heshtur dhe e la tjetrin të menduar.
Të gjithë rrinin si të ngrirë.
Sytë i kishin si të fryrë nga pagjumësia.
Mësuesi mundohej të tregohej sa më i qetë.
Ajo rrinte si e ngrirë.
Kallëzuesori i shprehur me sintagmë tregon cilësi të kryefjalës ose të kundrinorit.
Gjuha është shenjë e kombësisë.
Të gjithë rrinin me gojë mbyllur e tërë hundë e buzë.
- Kallëzuesori pranë një mbiemri foljor.
Ky kallëzuesor është i rrallë. Lidhet me mbiemrin foljor dhe i referohet gjymtyrës nga i cili varet mbiemri foljor. Shprehet me emër të pashquar në rasën emërore ose me një sintagmë parafjalore. Në qoftë se kthehet mbiemri foljor në folje, kallëzuesi i referohet kryefjalës:
Kur panë vëllain të ngrirë e të bërë gur lëshuan lot nga sytë.
(krh.Vëllai ishte bërë gur)
Arat e lëna djerr prisnin të zotët e tyre.
(Arat ishin lënë djerr dhe prisnin të zotët)
- Kallëzuesori pranë një emri foljor.
Ky tip lidhet me një emër foljor dhe i referohet një emri në rasën gjinore në funksion të përcaktorit të emrit foljor. Emri në gjinore tregon vepruesin ose objektin e veprimit të shprehur nga emri foljor.
Hyrja e të birit dhëndër i piku në zemër.
(krh. Kur i biri hyri dhëndër.)
Shpallja e Shqipërisë Republikë ishte një ngjarje e madhe.
(Shqipëria u shpall Republikë).
Me kapjen e Agimit të gjallë ata menduan se do t’ia arrinin qëllimit.
(Kur e kapën Agimin të gjallë).
Podgoricë, 2020