Sa profesorom Stajkovićem o dvostrukoj zamci ženskog liderstva: Kako pobijediti kada su pravila protiv vas?

„Društvo od lidera očekuje da pokazuju agentične osobine – kao što su moć, dominacija i ambicija. Međutim, kada žene ispolje takve osobine kako bi bile efikasne liderke, bivaju kažnjene, jer agentičnost nije u skladu sa društvenim očekivanjima da žene budu zajednički orijentisane, brižne i podržavajuće. S druge strane, ako liderke ističu svoju brižnost i orijentisanost ka zajednici, onda se percipiraju kao neefikasne jer im, navodno, nedostaje odlučnost i autoritet. To je ono što nazivamo dvostruka zamka”. Tim riječima, profesor Alexander D. Stajković otvara prostor za dublje razumijevanje liderstva u vremenu globalnih izazova i društvenih promjena. U svom predavanju, koje je održao kao gost događaja Dani naučne dijaspore 2024, u organizaciji Univerziteta Crne Gore, prof. Stajković se fokusirao na fenomen dvostruke zamke (double bind) — paradoksa s kojim se žene liderke suočavaju, posebno u kriznim situacijama, kada se od njih istovremeno očekuje da budu odlučne, ali i brižne, autoritativne, ali i blage.

 „Zbog toga se mnoge žene pitaju: “Kako onda da pobijedimo?” Ova zamka se jasno ogleda u načinu na koji se lideri procjenjuju — ne samo kroz formalne evaluacije učinka unutar organizacija ili kroz rezultate eksperimentalnih studija u akademskim radovima, već i kada pogledate kako mediji pišu o liderima. Primijetićete da se retorika o tome da li je neki lider efikasan ili ne često drastično razlikuje kada je riječ o ženama u odnosu na muškarce”, razmatra profesor Stajković.

U razgovoru sa njim saznajemo da njegova istraživanja pokazuju da upravo u takvim kontekstima žene ostvaruju izuzetne rezultate: savezne američke države koje su vodile žene bilježe nižu stopu smrtnosti tokom pandemije COVID-19, gradovi pod njihovim vođstvom pokazuju veći stepen rasne inkluzivnosti i boljih ekonomskih pokazatelja, a protesti Black Lives Matter su bili najmanje nasilni tamo gdje su šefice policije bile Afro-Amerikanke. Prof. Stajković ove nalaze tumači kroz koncept liderstva zasnovanog na etici brige, kao i kroz intersekcijski pristup koji naglašava snagu identiteta oblikovanog kroz rod i rasu.

Prof. dr Alexander D. Stajković je redovni profesor liderstva i organizacionog ponašanja na Univerzitetu Wisconsin-Madison, Wisconsin School of Business (SAD). Član je Fakultetskog savjetodavnog odbora Tommy G. Thompson Center on Public Leadership i saradnik  African Studies Program  pri istom univerzitetu. Tokom svoje karijere bio je i gostujući istraživač na Univerzitetu Stanford, gdje je imao privilegiju da sarađuje s legendarnim psihologom Albertom Bandurom, čije mu je učenje ostavilo dubok trag. Takođe je koautor s brojnim renomiranim naučnicima širom svijeta, uključujući i naučnike kao što su Edwina Locke i Gary Latham — osnivači teorije ciljeva.

Povodom njegovog učešća na događaju Univerziteta Crne Gore, razgovarali smo s profesorom Stajkovićem o njegovim ključnim istraživanjima, ulozi liderstva u savremenom društvu, značaju naučne saradnje i savjetima za buduće generacije istraživača.

Empatija kao prednost: Žensko liderstvo u krizama

PR UCG: Vaše istraživanje fokusira se na „dvostruku zamku“ sa kojom se suočavaju žene liderke, posebno u kriznim vremenima. Šta Vas je motivisalo da istražujete ovu temu i šta Vas najviše fascinira u vezi sa ženskim liderstvom?

PROF. DR STAJKOVIĆ: Oduvijek me je zanimalo kako različiti stilovi liderstva utiču na to kako ljudi razmišljaju, osjećaju i ponašaju se. Transformaciono liderstvo je već dugi niz godina temeljna tema u mojoj nastavi. Tokom pandemije COVID-19, dok smo svi u realnom vremenu posmatrali kako se pred našim očima odvija jedna nova kriza, počeo sam da primjećujem da žene liderke reaguju drugačije nego muškarci. Tada smo Kayla i ja započeli studiju iz 2020. godine, objavljenu u Journal of Applied Psychology, u kojoj smo analizirali guvernere u Sjedinjenim Američkim Državama i povezanost pola i smanjenja smrtnosti od COVID-19. Od tada smo ovu temu istraživali u više studija. Na primjer, ispitali smo kako pol američkih gradonačelnika utiče na ekonomsku stabilnost gradova, i to kroz pozitivan efekat na rasnu inkluzivnost — ta je studija objavljena u Journal of Business Ethics. Naše najnovije istraživanje, objavljeno u Journal of Management, fokusiralo se na šefove policije i vezu pola i rase lidera sa ublažavanjem uličnog nasilja tokom protesta pokreta Black Lives Matter koji su izbili u ljeto 2020. u SAD-u. Imamo još nekoliko studija koje su trenutno u procesu revizije, a koje se takođe bave liderstvom i odnosom između pola lidera i ishoda u vremenima društvenih kriza.

Oduvijek sam se divio ženama, naročito mojoj majci, koja je napredovala do najviših pozicija u svojoj organizaciji. Uočio sam da žene, kako bi uspjele u ovim ulogama, moraju da ispune drugačije standarde. Nije dovoljno da usvoje stil liderstva koji je karakterističan za muškarce — koji uključuje ambiciju, kompetentnost i samopouzdanje. Umjesto toga, one moraju istovremeno da ispune očekivanje društva da budu brižne, empatične i zajednički orijentisane. To se naziva dvostruka zamka zato što, ako žena djeluje agentično — kao muškarac — kako bi zadovoljila idealne osobine koje se traže od efikasnog lidera, smatra se da joj nedostaje toplina i zajedništvo i zbog toga se ne percipira kao dobar lider. S druge strane, ako istakne te zajedničke osobine, onda se smatra neefikasnom, jer joj se pripisuje manjak agentičnosti, odnosno odlučnosti i autoriteta. Dakle, žene se često nađu u situaciji u kojoj, kako god da se ponašaju, bivaju negativno ocijenjene. Ono što mi se dopada kod mog najnovijeg istraživanja jeste što ono ističe prednosti koje žene donose liderskim ulogama — posebno njihovu sposobnost da pronađu ravnotežu između brižnosti i odlučnosti — što im omogućava da prevaziđu ovu dvostruku zamku i da budu izuzetno efikasne u kriznim situacijama.

PR UCG: Vaše istraživanje pokazuje da savezne američke države i gradovi koje vode žene imaju povoljnije ishode u određenim krizama. Koji su ključni faktori koji, prema vašim nalazima, doprinose toj prednosti ženskog liderstva?

 PROF. DR STAJKOVIĆ: U okviru onoga što smo nazvali liderstvo zasnovano na etici brige (Ethics of Care Leadership), otkrili smo da žene, u prosjeku, više nego muškarci, vrednuju brigu kao moralnu vrlinu. To znači da su u svom pristupu liderstvu sklonije da usvoje stil koji se temelji na brizi za druge — kroz inkluzivnost, iskazivanje stvarne zabrinutosti za dobrobit zajednice, stavljanje potreba kolektiva ispred ličnih interesa i vođenje kroz demokratskiji pristup, posebno u kriznim situacijama. Upravo ova etika brige omogućava ženama da donose odluke koje su dugoročno održivije, empatičnije i pravednije, što može dovesti do boljih ishoda u društvima pogođenim krizama. Na primjer, u našim istraživanjima primijetili smo da su žene liderke bile sklonije uvažavanju različitih perspektiva, uključivanju marginalizovanih grupa u procese donošenja odluka i usmjeravanju pažnje na socijalnu pravdu i dobrobit cijele zajednice — što se pokazalo kao ključno u krizama poput pandemije ili društvenih nemira.

PR UCG: Pominjete Afro-Amerikanke na čelu policije koje su imale značajan uticaj na smanjenje nasilja tokom protesta. Kako posmatrate ulogu rodne i etničke raznolikosti u liderstvu i njen efekat na društvene promjene?

PROF. DR STAJKOVIĆ: U toj studiji otkrili smo značajnu interakciju između rase i pola šefova policije u vezi sa smanjenjem nasilja (mjerenog na tri načina), analizirajući više od 11.000 protesta širom Sjedinjenih Američkih Država tokom ljeta 2020. godine. U razradi teorijskog okvira, posebno ističemo marginalizovani identitet crnkinja, koji se u prošlim istraživanjima uglavnom posmatrao kroz prizmu prepreka i nepovoljnih okolnosti. Međutim, mi nudimo drugačiji pogled i nalazimo dokaze koji ga potvrđuju — da u određenim situacijama, naročito u krizama koje su visokog intenziteta (nove, kritične, disruptivne) i u takozvanim mega-prijetnjama (događaji koji uključuju društveni identitet), stil liderstva koji su Afro-Amerikanke razvile kroz jedinstven i izazovan put do vrha daje im prednost u vođenju. Tu pojavu nazivamo intersekcijskom prednošću u liderstvu (intersectional leadership advantage). Ova prednost ne proizlazi samo iz činjenice da su i žene i pripadnice rasne manjine, već iz specifičnog iskustva bivanja Afro-Amerikankom. To iskustvo ih podstiče da razviju otpornost, spremnost na rizik i izraženu senzitivnost prema rasnoj i društvenoj nepravdi. Zbog toga pretpostavljamo — i empirijski pokazujemo — da su ljudi, posebno u trenucima društvenih potresa i borbe za pravdu, skloniji da pozitivno reaguju na njihov stil vođenja, za razliku od drugih stilova koji se više oslanjaju na demonstraciju moći i kontrole. Drugim riječima, upravo raznolikost u polu i rasi, kada se doživljava ne kao prepreka, već kao izvor snage i autentičnosti, može donijeti značajne pomake u društvenim promjenama i vođenju zajednice kroz krize.

PR UCG: Osim što se bavite istraživanjem, profesor ste na Univerzitetu u Viskonsinu. Kako studentima prenosite svoja istraživačka otkrića i kako ih podstičete da razmišljaju o liderstvu iz drugačije perspektive?

PROF. DR STAJKOVIĆ: U svim svojim predmetima predajem zasnovano na istraživanjima. Vjerujem da univerzitetsko obrazovanje treba da se temelji na nauci, a ne na ponovnom tumačenju i prepričavanju ličnih iskustava. Zato u svojim MBA kursevima studentima zadajem naučne članke — ne samo svoje radove, već i ključne, uticajne tekstove u oblastima koje predajem i koje se odnose na različite teme liderstva. Obrađujem mnoge različite stilove liderstva, ne samo one koji se tiču etike brige i rodne dimenzije liderstva, već i transformaciono i transakciono liderstvo. Studente podstičem na samorefleksiju i promjenu perspektive tako što im dajem da ispune validirane upitnike koji mjere različite stilove i osobine liderstva. Na osnovu tih rezultata, studenti razmišljaju o tome koji stil liderstva trenutno najviše ispoljavaju, a potom to razvijaju u završnom radu u kojem analiziraju svoj liderski stil, identifikuju onaj kojem teže, i osmišljavaju konkretne korake kako da dođu do tog nivoa. Na taj način, ne samo da usvajaju teorijska znanja, već i dublje razumiju sopstveni potencijal za liderstvo i razvijaju svijest o različitim putevima ka efikasnom i autentičnom vođenju.

Napredovanje žena ka liderskim pozicijama zaostaje

PR UCG: Vaša istraživanja iz oblasti organizacionog ponašanja i liderstva imaju šire društvene implikacije. Kako biste povezali svoje nalaze sa savremenim društvenim izazovima, poput rodne ravnopravnosti i inkluzije?

PROF. DR STAJKOVIĆ: Uprkos napretku kada su u pitanju prava žena, njihovo napredovanje ka najvišim liderskim pozicijama i dalje znatno zaostaje. Odlučio sam da istražujem efikasnost ženskog liderstva u kontekstu društvenih kriza iz najmanje dva razloga. Prvi razlog jeste sve veći broj dokaza koji ukazuju na to da žene mogu biti efikasniji lideri od muškaraca upravo u kriznim situacijama. Drugi razlog je što društvene krize imaju mnogo širi i dublji efekat na zajednicu u cjelini. Za razliku od liderstva unutar jedne organizacije — koje je takođe važno, ali obično utiče na ograničen broj aktera — društvene krize, poput pandemije COVID-19, pogađaju čitave populacije. Primjeri iz stvarnog života, koji obuhvataju vođenje cijelih država i gradova tokom krize, pokazuju koliko je liderstvo važno na sistemskom nivou. Naše nalaze sve više potvrđuju i drugi radovi: rezultati istraživanja počinju da konvergiraju oko zaključka da žene u mnogim slučajevima predstavljaju posebno efikasan oblik liderstva. Što više edukujemo društvo o ovim empirijskim činjenicama, to više možemo razumjeti liderstvo u njegovim različitim oblicima — i stvoriti uslove za istinsku rodnu ravnopravnost i inkluzivnije društvo.

PR UCG: Bili ste gostujući naučnik na Univerzitetu Stanford. Kako su ta međunarodna iskustva oblikovala Vaš istraživački pristup i da li ste imali prilike da sarađujete na projektima sa drugim univerzitetima?

PROF. DR STAJKOVIĆ: Saradnja sa legendarnim profesorom psihologije i mojim mentorom, Albertom Bandurom sa Univerziteta Stanford, imala je ogroman uticaj na moj istraživački razvoj. Njegova teorija o trijadičnom recipročnom determinizmu — uzajamnom uticaju osobe, ponašanja i okruženja — duboko je oblikovala način na koji razmišljam o istraživanju. Možda je upravo zbog toga moj najnoviji fokus usmjeren na proučavanje ženskog liderstva u kontekstu društvenih kriza visokog intenziteta. U takvim okolnostima, upravo jedinstvene osobine žena (ličnost), njihov stil vođenja (ponašanje), i kontekst krize (okruženje) dolaze do izražaja na poseban način. Imao sam čast da sarađujem i sa drugim istaknutim naučnicima, kao što su Edwin Locke i Gary Latham, osnivača teorije ciljeva. Moji koautori dolaze iz brojnih univerziteta širom svijeta, a međunarodne saradnje su mi omogućile da svoja istraživanja razvijam kroz različite perspektive i kulturne kontekste, što dodatno obogaćuje relevantnost i primjenjivost rezultata.

Globalna saradnja i domaći korijeni: Povezivanje dijaspore i nauke

PR UCG: Učestvovali ste na događaju „Dani naučne dijaspore“ na Univerzitetu Crne Gore. Kako ocjenjujete značaj ovakvih događaja za povezivanje istraživača iz različitih oblasti i koliko je važno prenijeti rasprave o liderstvu i društvenim promjenama na međunarodni nivo?

PROF. DR STAJKOVIĆ: Ova konferencija, kao i slični događaji koji povezuju istraživače iz različitih oblasti, od izuzetnog su značaja za naučni napredak. Svi smo zahvalni prof. dr Veljku Milutinoviću na tome što je inicirao i organizovao ovu manifestaciju. Upravo kada izađemo iz okvira svoje stručne oblasti — iz tog tzv. „disciplinarnog silosa“ — počinjemo da otvaramo um za nove načine razmišljanja koji mogu podstaći i društvene i lične promjene. Liderstvo i društvene promjene su teme od globalnog značaja, jer oblikuju tokove razvoja u zajednicama širom svijeta. Zato s velikim entuzijazmom iščekujem učešće i mogućnost razmjene ideja sa kolegama iz različitih disciplina i zemalja. Vjerujem da se kroz ovakve međunarodne susrete stvara prostor za povezivanje nauke, prakse i politike u pravcu stvarnih i održivih promjena.

PR UCG: Koji bi savjet dali mladim istraživačima i studentima koji žele da se bave liderstvom i organizacionim ponašanjem? Koje su ključne vještine i znanja koje bi trebalo da razvijaju kako bi doprinijeli ovoj oblasti? 

PROF. DR STAJKOVIĆ: Ova profesija je zaista poziv. Istražujte ono što vas istinski inspiriše — ako odaberete temu prema kojoj osjećate strast, svaki radni dan neće djelovati kao obaveza, već kao intelektualno zadovoljstvo. Za uspjeh u ovoj oblasti, ključno je da se duboko uronite u naučnu literaturu kojoj želite da doprinesete. Postavljajte nova, zanimljiva i relevantna pitanja. Shvatite da ne postoji brzi put do uspjeha — nauka se gradi postepeno, kroz kumulativno znanje. Doprinos društvu na smislen način zahtijeva posvećenost i uma i srca — spremnost da preispitate sopstvena uvjerenja, da se izazivate i stalno razvijate, te da uvijek težite tome da vaš sledeći doprinos bude značajniji od prethodnog. I možda najvažnije — nikada ne branite do kraja nešto samo zato što ste to sami napisali. Neka vas vode razvoj teorije i novi podaci. Otvorenost za promjenu mišljenja i kontinuirano učenje su osnov svakog istinskog naučnog doprinosa.