Nova objava - 09.04.2020 17:44
Leksioni 5 – 6
PERIUDHAT ME FJALI TË NËNRENDITURA
Çështjet :
- Kuptimi i përgjithshëm i fjalive të nënrenditura;
- Mjetet e lidhjes sintaksore në përbërësit e periudhave me nënrenditje;
- Llojet e fjalive të nënrenditura;
- Fjalitë e nënrenditura kryefjalore;
- Fjalitë e nënrenditura kundrinore;
- Fjalitë e nënrenditura kallëzuesore.
- Kuptimi i përgjithshëm.
Periudha me fjali të nënrenditur është tërësi sintaksore në unitet kuptimor dhe gramatikor, e formuar së paku prej dy njësish kallëzuesore në formë fjalie me raporte pabarazie.
Njësia – bazë organizuese e periudhës është quajtur fjali kryesore, kurse tjetra fjali e nënrenditur ose e varur dhe që varet sintaksorisht nga fjalia e parë dhe e plotëson atë. Të dyja së bashku, të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën, formojnë fjalinë përbërë si një njësi sintaksore me strukturë dhe me kuptim gramatikor të veçantë.
Për shembull:
Mblidh mendtë, se të ha ujku dhentë.
Kur humba djathin, ç’më duhet hirra.
Kush e nis vallën, di ta heqë vetë.
Le ta dijë gjithsecili, breshka nuk këndon si bilbili. (Marrëdhënie ftilluese, pa lidhëza a fjalë lidhëse).
Pjesa prej së cilës varet një pjesë tjetër quhet drejtuese. Pra, pjesë drejtuese është pjesa kryesore, por mund të jetë edhe një pjesë e nënrenditur, në qoftë se prej saj varet një tjetër, p.sh. :
Disa kishin me vete fëmijët, që mbanin në duar flamurë ose lule artificiale.
Dikush më tregoi si kalohej në tribunën C-1, gjë që e harrova në çast, gjersa një tjetër ma tregoi.
Në fjalinë e përbërë pjesa e nënrenditur mund t’i referohet pjesës kryesore në tërësi, p.sh.:
U kthye nga i shoqi i mbesës, me qëllim që t’i thoshte ndonjë fjalë.
Sa më shumë i largoheshin bregut aq më i shpejtë bëhej turri i anijes në det të hapur.
ose mund t’i referohet një gjymtyre të saj, p.sh :
Mendimi se mund të ktheheshin përsëri, e tmerronte.
Ai që i shoqëronte , ishte i panjohur.
- Mjetet e lidhjes sintaksore në përbërësit e periudhave me nënrenditje.
Si mjete lidhjeje të fjalive në periudhat me nënrenditje shërbejnë:
- lidhëzat nënrenditëse, lokucionet lidhëzore nënrenditëse dhe fjalët lidhëse Ngaqë ishte shumë vonë, nuk dukej asnjë dritë,
- fjalët korelative
Kjo është kështu siç ju them unë.
Gjeti punë aty ku s’e priste.
- mungesa e një gjymtyre të domosdoshme në pjesën drejtuese
Kush s’beson le ta provojë.
Ai që punon gëzon.
- bashkërregullimi i trajtave mënyrore e kohore të foljeve
Ç’ke ndër mend të bësh, Loni?
- rendi dhe intonacioni (pauzat midis tyre)
Dhe i shtrëngoi grushtat sa i dhembën noçkat. (kemi folur më parë).
- Llojet e fjalive të nënrenditura;
Këto periudha klasifikohen në mënyra të ndryshme dhe nisur nga kritere të ndryshme, ndër të cilat më kryesori është paralelizmi funksional midis pjesëve të nënrenditura dhe gjymtyrëve të fjalisë së thjeshtë të zgjeruar, por zbatohen edhe parime të tjera. Në traditën tonë gramatikore, sipas paralelizmit funksional, gjejmë këtë grupim të periudhave me fjali të nënrenditura:
♂ periudhat me fjali të nënrenditura kryefjalore;
♂ periudhat me fjali të nënrenditura kundrinore;
♂ periudhat me fjali të nënrenditura kallëzuesore;
♂ periudhat me fjali të nënrenditura përcaktore;
♂ periudhat me fjali të nënrenditura rrethanore (me disa nënndarje) :
- periudha me fjali të varur kohore,
- periudha me fjali të varur vendore,
- periudha me fjali të varur shkakore,
- periudha me fjali të varur qëllimore
- periudha me fjali të varur mënyrore,
- periudha me fjali të varur krahasore,
- periudha me fjali të varur rrjedhimore,
- periudha me fjali të varur kushtore,
- periudha me fjali të varur lejore.
Këta tipa dallohen nga njëri - tjetri prej marrëdhënieve që shprehin, funksionit që kryejnë dhe prej mjeteve të lidhjes sintaksore.
Krahas këtij klasifikimi, periudhat me fjali të nënrenditura mund të jenë:
- lidhëzore (sindete),
- jolidhëzore (asindete).
- PERIUDHA ME FJALI TË VARUR KRYEFJALORE.
Këto periudha, së bashku me ato kundrinore, quhen ndryshe edhe periudha me fjali të varura ftilluese (kryefjalore e kundrinore), sepse ato plotësojnë a sqarojnë një gjymtyrë të fjalive drejtuese, p.sh.:
Kush ka gjetur vahun, s’ka pse pyet për urën.
Kush s’hap sytë, hap qesen.
Përherë kam dëshirë ta dëgjoj atë këngë.
Çka të ban goja, s’ta ban anmiku.
Periudhë me fjali të varur kryefjalore quhet ajo periudhë me një fjali të varur që kryen ndaj fjalisë kryesore një funksion të ngjashëm me atë të një kryefjale të një fjalie dykryegjymtyrëshe. Në periudha me fjali kryefjalore, fjalia e varur u përgjigjet pyetjeve: ç’? çfarë? ç’gjë? kush? P.sh.:
Është e çuditshme si mbajti kjo verë sivjet.
Kush flet pa menduar, mbetet i turpëruar.
I dukej sikur të gjithë i kishin sytë tek ai.
Fjalia kryefjalore ka dy tipa strukturorë sipas mjetit të lidhjes me fjalinë drejtuese :
- Fjalinë kryefjalore lidhëzore me lidhëzat ftilluese se, që, me lidhëzat kushtore sikur, në, nëse, po; me lidhëzën kohore kur; me lidhëzën si, me pjesëzat e pyetjes a, mos. P.sh. :
Ishte e qartë që atyre s’u kish rënë në sy një gjë e tillë.
I dukej sikur i gjithë pazari i Korçës i kishte sytë e veshët tek ai.
- Fjalinë kryefjalore përemërore me përemra e ndajfolje pyetëse dhe përemra të pacaktuar lidhorë, si : kush, ç, çfarë, se (me se, nga se), sa, i sati, ku, nga, që ku, gjer ku, si (qysh), përse, pse, gjithë sa, gjithë ç, gjithë çka, tërë sa :
Kush mëson në djalëri nuk gjen nder në pleqëri.
Ç’erdh njëherë, s’vjen përherë.
Në periudhat me fjali të varur kryefjalore, kallëzuesi i fjalisë drejtuese mund të jetë:
- folje kalimtare joveprore në vetën e 3-të njëjës, si: flitet, dëgjohet, kërkohet, ndalohet, duket, thuhet
Na është ndaluar të quajmë një sharrë të vogël “sharrëzë”, sepse me këtë emër quajmë një farë sëmundjeje të fytit.
Asaj i pëlqente t’i vinte veshin fjalëve të tij.
- folje veprore, si: ka kuptim, s’prish punë;
S’ka kuptim të bëhet trajtim tjetër i sëmundjes.
- folje jokalimtare, si: thuhet, flitet, ngjan, ndodh, qëllon, rastis;
Ndër studentë flitet se do të shkojmë në Kolashin.
- PERIUDHA ME FJALI TË VARUR KUNDRINORE.
Periudhë me fjali të varur kundrinore quhet ajo periudhë me një fjali të varur e cila drejtpërdrejt apo tërthorazi kryen ndaj fjalisë kryesore një funksion të ngjashëm me atë të një kundrine. Në periudha me fjali kundrinore, fjalia e varur u përgjigjet pyetjeve: ç’? çfarë? për çfarë? etj. Për shembull:
Lojtarët folën të bindur se do të fitonin.
Desdemona nuk e dinte që kishin për të shkuar aq larg.
Fjalitë e varura kundrinore bashkohen me kryesoren :
- Me lidhëza ftilluese të mirëfillta se, që :,
Rrëfejnë se në atë vit u bë një i ftohtë i tmerrshëm.
- Lidhen drejtpërsëdrejti, kur kallëzuesi i fjalisë së varur është në mënyrën lidhore. Lidhëza ftilluese që mund të mos përdoret kur fjalia e nënrenditur nis me foljen – kallëzues në mënyrën lidhore dhe atëherë, mjet i lidhjes sintaksore midis përbërësve kallëzuesorë është pjesëza të e kësaj mënyre. Në raste të tjera lidhëza del e domosdoshme, për shembull:
Më tepër i pëlqente të dëgjonte zërin e dashur të gjyshes.
Lojtarët e kombëtares sonë synojnë të arrijnë një rezultat të kënaqshëm në ndeshjen me Danimarkën.
Deshi të thoshte diçka.
- Me përemra lidhorë të pacaktuar :
Merr kë ke për të marrë e nisu.
Ç’të zuri gjuha, Tine zemra e kurrë të mos e qasë
- Me përemra e ndajfolje pyetëse, si dhe me pjesëza të paraprira herë – herë nga lidhëza ftilluese:
Dëgjo, ç’më ndodhi.
E di, e di kush ma ka fajin mua.
Ne e dimin përse luftonim.
U mundua të kujtonte nëse e kishte mbyllur derën.
Ajo u ul aty afër për të parë se ç’rrezik po u kanosej fëmijëve të saj.
E merrni me mend se sa keq më erdhi.
Në periudhat me fjali të varura kundrinore, folja-kallëzues e fjalive drejtuese është përherë në trajtën veprore, në në tri vetat, njëjës e shumës; për shembull:
Dihet se njerëzit luftojnë për të mos vdekur.
Pas asaj ngjarjeje thonë që aksidenti nuk ishte i qëllimshëm.
Në periudha të tilla fjalia e nënrenditur qëndron pas fjalisë drejtuese, por sipas qëllimit të thënies e situatës ligjërimore, sidomos, kur duam ta theksojmë atë, fjalia e varur vendoset përpara fjalisë drejtuese, p.sh.:
Ç’the me gojë, e ndjen me veshë.
Çka ta ban goja, s’ta ban anmiku.
- PERIUDHA ME FJALI TË VARUR KALLËZUESORE.
Periudhë me fjali të varur kallëzuesore quhet periudha me një fjali të varur që kryen funksionin e pjesës emërore të kallëzuesit emëror ose funksionin e përcaktorit kallëzuesor.
Kësaj radhe ishte Agroni që shikoi drejtorin.
Plaku u shtir sikur nuk dëgjoi gjë.
Fjalia e varur kallëzuesore bashkohet me fjalinë kryesore (drejtuese)
- me lidhëzat se, që, sikur, kur, tek :
Çudia qe se kjo lagje kishte vetëm dy shtëpi.
Shqetësimet i dukej sikur ishin me vend.
- Drejtpërdrejt, kur kallëzuesin e ka në mënyrën lidhore :
Puna e parë që duhej bërë qe të ndizej zjarri
- Me përemra të pacaktuar, me përemra lidhorë dhe me ndajfolje lidhore :
Ç’është ushqimi për trupin, është leximi për mendjen.
Ishte pikërisht kjo që e gëzonte më shumë.
Erdhi nga s’ta pret mendja.
Ai është siç ka qenë.
Siç ka qenë ashtu është edhe tani.
Në fjalinë kryesore mund të ketë edhe fjalë të bashkëlidhura (korrelative), të domosdoshme ose jo, si ndajfoljet dëftore ashtu, kështu, njësoj.
E gjetëm ashtu siç e kishim lënë.
Ishte kështu siç të thashë
Dallohen disa tipa semantiko - strukturorë periudhash me fjali të varura kallëzuesore :
- Tipi lidhëzor jokorrelativ me lidhëzën sikur, pa ndonjë korrelatë te kryesorja, përdoret pranë foljeve me kuptim të caktuar te fjalia kryesore :
Shqetësimet i dukeshin sikur ishin me vend
Sa për të tjerat i quaj sikur i kam marrë plotësisht.
- Në tipin përemëror jokorrelativ fjalia e varur bashkohet me kryesoren kryesisht me përemrat ç dhe ç’ka, duke shprehur përshtatshmëri tiparesh, me përemrat lidhorë që, i cili,
Ai të shembte në dru, të ishe ç’të doje.
Të tillë tituj a fjalë, që shohim sipër dyqaneve, janë për analizën logjike ç’ka janë epifonemat dhe pasthirrmat për analizën gramatikore.
Janë dosjet që flasin
Ishte ideali i tyre, që i afronte këta aq shumë.
Je ti që martohesh, moj Mirë !
- Në tipin ndajfoljor fjalia e varur bashkohet me kryesoren me anë të ndajfoljes lidhore si, së cilës mund t’i përgjigjen në fjalinë kryesore si korrelatë ndajfoljet dëftore ashtu, kështu :
Kur të bëhesh ti sa unë, nuk do të jesh si je.
Si jam unë, qofsh edhe ti.
S’është puna ashtu si thua ti.
Ushtrimi: Dalloni dhe analizoni periudhat me fjali të nënrenditura kryefjalore e kundrinore, duke shpjeguar mjetet e lidhjes dhe rendin sintaksor:
Evrenozi nuk e kuptonte dot turbullimin e thellë që i shkaktonte prania e këtij njeriu. I vinte sikur i ngjallej në bark një kafshë e vogël e tmerrshme. Pastaj e kuptoi. Iu bë se ia kishte parë fytyrën në Berat. Dy vjet më parë, atë mbrëmje kur ra më gjunjë të falej për fitoren, ai ndjeu se fati do ta çonte edhe një herë përballë Skënderbeut, që i shpëtoi nëpër duar. Gjatë dy vjetëve kjo ndjenjë e pushtonte herë pas here. I bëhej sikur Skënderbeu ia kishte caktuar orën dhe e linte përkohësisht të lirë të bënte ca marrëzira. Tani ky njeriu i Beratit i rrinte në krah dhe ishte shkaktar i fushatës, nga e cila sulltani kërkonte përmbysjen e Shqipërisë. Po Skënderbeu ishte zhdukur dhe nuk mbetej asgjë për t’u përmbysur.
Ushtria turke prej pesëdhjetë mijë vetësh doli në fushë të hapët dhe ndjeu erën e detit. Njëzet mijë të tjerë mbronin rrugën prapa dhe mbanin të rrethuar kalanë e Çidhnës në Dibër dhe atë të Gurit të Bardhë në Mat.
Fusha pranë detit ishte po aq e shkretë sa malet prapa.
“Këtu duhet pritur ai, mendoi Evrenozi, “megjithëse kjo nuk përshtatet me zakonet e tij”.
Evrenozi lëshoi përpara Hamzanë me kalorësinë. Ky i ra vendit qark. Shkoi deri afër Krujës në lumin Dro, zbriti në Kashar, në Vorë, u kthye drejt kepit të Rodonit dhe arriti nën muret e Lezhës. Plaçkiti e dogji dhe vuri në tortura pleqtë dhe gratë e cilindo që gjeti. Asnjeri nuk dinte gjë të re për Skënderbeun dhe thoshin të njëjtën gjë: “Ungji yt ka kaluar në tokën e Venedikut”. Ai u kthye te Evrenozi, i bindur se Skënderbeu mund të ishte kudo, po jo në hapësirën ndërmjet Krujës, Durrësit dhe Lezhës. Asnjë dredhi njerëzore, asnjë lëvizje natën ose pas krahëve s’mund ta kishte mashtruar Hamzanë.
Evrenozi e shikonte në sy dhe e aprovonte me kokë.
(S. Godo, Skënderbeu, T. 1975, fq. 259)
PERIUDHA ME FJALI TË VARUR PËRCAKTORE
- Kuptimi i përgjithshëm.
Periudhë me fjali të varur përcaktore quhet ajo periudhë në të cilën fjalia e varur tregon në përgjithësi një karakteristikë të një sendi të shprehur prej një gjymtyre emërore.
Në këto periudha fjalia e nënrenditur përcakton një gjymtyrë paraprijëse të fjalisë drejtuese të shprehur me emër, përemër (zakonisht vetor) apo grup emëror. P.sh.:
Kamba që thyhet, në vend nuk vihet.(Krahaso: Kamba e thyer....)
Në një shtëpi që nuk ka mace, hedhin valle minjtë.
Një zog që shpëton, fluturon larg.
Ai që lakmon shumë, është më i varfër.
Për atë ishte e shenjtë shkolla ku mësoi shkrim e këndim.
Në strukturën e periudhave me fjali të varur përcaktore, në fjalinë drejtuese, ka përherë një fjalë ose grup fjalësh që janë paraprijëse të fjalisë së nënrenditur dhe që plotësohen prej saj. Për shembull, në periudhën
U kam thënë vajzave që martohen, një fëmijë më shumë të lindin patjetër,
fjalia e varur përcaktore plotëson si një gjymtyrë përcaktore (krahaso: të martuara) emrin (fjalë paraprijëse) që ndodhet në fjalinë drejtuese.
Fjalia e varur përcaktore lidhet me gjymtyrën paraprijëse të fjalisë drejtuese:
- me fjalë lidhëse, si: përemra lidhorë - që, i cili; ndajfolje lidhore - ku, nga, kur. E në këto raste fjalia e varur quhet përcaktore lidhore, për shembull:
Sa keq më vjen për vitet që vanë,
Për të ritë tim që s’më kthehet ma;
Por keq s’më vjen për plagët që më ranë,
Po të duhej, prapë kësaj rruge i kisha ra.
(Vehbi Bala)
Një kaposh, të cilit i ishte çakërdisur gjumi, këndoi aty pranë mullirit të parë.
Vetëm dritarja ku qëndronte Rina dikur, ishte çelur.
Vështronte udhën nga kishte ardhur.
Nuk i kujtohej koha kur kishte dalë në atë fotografi.
Në këto periudha fjalët lidhëse kanë edhe funksion sintaksor gjymtyror: kryefjalë, kundrinor, rrethanor e përcaktor, për shembull:
Këtë provë e ka dhënë Jezu Krishti, i cili nuk ishte një njeri i lumtur.(kryefjalë)
Në klasë e prisnin nxënësit, të cilëve ajo u kishte kushtuar jetën.(kundrinor)
Nga kjo shkollë u ritën disa sportistë të rinj, shumica e të cilëve bënë emër në sporte të ndryshme.(përcaktor)
Vetë nxënësit përcaktuan ditën kur do të dilnin në shëtitje.(rrethanor).
Ai shkoi në Kinë ku jetoi 25 vjet.(rrethanor)
Shpesh, në ligjërimin e shkruar apo të folur, përemrat lidhorë me fjalët lidhëse u prijnë fjalive që gjenerohen në mënyrë të njëpasnjëshme (rekursive), bie fjala:
Otello e dëgjonte, pa ia kursyer sytë e tij të kaltër që shërbenin si një pasqyrë ku Desdemona vishte dhe zhvishte fëmijërinë e saj, si një kukull të vetmuar.
V i n i r e :
Ndër fjalët lidhëse, përemri lidhor që nuk duhen përdorur në funksion të kundrinorit të zhdrejtë, b.f:
Në pranverë kishte lindur fëmija i dytë, që (të cilit) ia vunë emrin Mark.
- me lidhëzat ftilluese (që, se, sikur), si dhe me pjesëzën të të mënyrës lidhore të foljeve; shpesh fjalitë e varura të këtyre ndërtimeve quhen fjali përcaktore lidhëzore, p.sh.:
Ai mërzitej shumë edhe për faktin se/që shokët ende nuk e besonin plotësisht.
Shihte jo rrallë ëndrrën //sikur takonte nënën në gjumë.
Të vegjlit patën rastin //të kërcenin valle në sytë e prindërve të tyre.
Mbi bazën e kuptimit periudhat me fjali të nënrenditura përcaktore mund të dalin:
- si përcaktore kufizuese,
- si përcaktore sqaruese.
- Në grupin e parë, fjalitë e varura individualizojnë sendin e shprehur nga fjala a grupi i fjalëve paraprijëse, tregojnë tipar shumë të rëndësishëm të tij, të dalluar nga sendet e tjera. Këto fjali lidhen ngushtë me paraprijësin e nuk ndahen prej tij as me pauzë, as me presje në të shkruar, për shembull:
Ke recituar bash poezinë //që kisha dëshirë unë.
Në këto raste si mjete lidhëse përdoren më së shumti përemra dëftorë, përemra të pacaktuar, emra të paraprirë nga përemri i pacaktuar një dhe emra të shquar, zakonisht pa përcaktor, si:
Ai //që flet për Malësinë, //nuk mund të harrojë bjeshkët e saj legjendare.
Secilit //që ka shkelur atje //i kanë jehuar këngët e trimërisë.
Mbi tavolinë qëndronte një glob me ngjyra //që tregonte shtetet e botës.
Atë ditë// që shkuam në stadium, //skuadra jonë kombëtare luajti me Danimarkën.
Njeriu //që jeton me ndershmëri //gëzon respektin e të tjerëve.
- Në grupin e dytë, kur periudhat përmbajnë fjali përcaktore sqaruese, sendi apo objekti i shprehur nga paraprijësi është i individualizuar e i dalluar mirë nga të tjerët, kështu që fjalia e varur jep një sqarim shtesë, pa u lidhur aq ngushtë, prandaj ndahet nga fjalia drejtuese edhe me pauzë në të folur, edhe me presje në të shkruar. Në kësi rastesh paraprijësi është një emër i përveçëm, emër i individualizuar dhe përemër vetor, për shembull:
Shek O'Nillit,// që ruante nën koshin e kundërshtarit, //i erdhi topi në kohën e duhur.
Të gjithë vështronin nga qendra e sulmit tonë, //që luftonte për topin e parë.
Ishin ata //që ngritën flamurin e republikës në Lojërat Olimpike.
M b a n i m e n d:
Fjalia e varur përcaktore qëndron vetëm në pozicion pas kryesores ose vihet në mes të fjalisë drejtuese, zakonisht pas paraprijësit; kur ndodhet në mes, ndahet me presje në fund të saj, f.v.:
Fjalët //që dëgjon nga plaku,//ruaji si proverba.