Nova objava - 24.04.2020 13:20
PERIUDHA ME FJALI TË VARUR MËNYRORE
Çështjet :
- Kuptimi dhe përkufizimi- shembuj.
- Mjetet e lidhjes sintaksore të përbërësve-fjali.
- Fjalitë mënyrore korrelative.
- Rendi i fjalive mënyrore në raport me fjalinë drejtuese.
- Frazat me fjali mënyrore eliptike.
- Periudhë me fjali të nënrenditur mënyrore quhet ajo periudhë në të cilën pjesa e nënrenditur tregon mënyrën e kryerjes së një veprimi a të paraqitjes së një fakti të shprehur në fjalinë drejtuese. Ajo zakonisht plotëson fjalinë drejtuese në tërësi ose një gjymtyrë të saj të shprehur me mbiemër apo ndajfolje dhe ka funksion të ngjashëm me rrethanorin e mënyrës. U përgjigjet pyetjeve si?, qysh?, në ç’mënyrë? Për shembull :
Plaku bëri si deshi vetë.
Siç na dinë, qofshim, siç jemi, mos qofshim.
Si bie daullja, ashtu luhen këmbët.
Si e sheh njerinë, i pre stolinë.
Gjithmonë drejt luftërash shtegtojmë,/ siç po shtegtojnë drejt dimrit retë.
Ju do të keni libra më të bukur,/siç do të keni apartamentet me kaloriferë.
Ne do ta bëjmë vendin tonë të qeshur e të gëzuar, si s’ka qenë kurrë ndonjëherë tjetër.
Në periudhat me fjali të nënrenditur mënyrore kjo e fundit bashkohet me fjalinë drejtuese me anë të lidhëzave : si, siç, ashtu si, sikurse, sikundër, sikundërse, ashtu sikundër, sikur, etj. ( me këtë të fundit shprehet një mënyrë joreale e veprimit, e hamendësuar), për shembull:
Zemra i gufoi sikur do t’i dilte nga kraharori.
Këngët e festivalit ushtuan për disa ditë në kalanë e lashtë ashtu siç ushtonin dikur jehonat e luftës mbi të.
Do kthehen dallëndyshet bashkë me pranverën/ ashtu si vjen ti motër tek fole e vjetër.
Fjalitë mënyrore me lidhëzën si ndeshen dendur, më së shumti, në proverba, të cilat në gjuhën tonë kanë zakonisht rend të zhdrejtë, për shembull:
Si t’i bëjsh hyzmetin, ke dhe bereqetin.
Mbillet fara si të jetë ara.
Siç ka bërë sorra plakë, do të bëjë dhe sorra zogë.
Fjalisë së varur mënyrore mund t’i përgjigjet në fjalinë drejtuese, si fjalë korrelative, edhe një ndajfolje mënyre: ashtu, kështu, sidomos në ato raste kur fjalia e nënrenditur mënyrore qëndron para asaj drejtuese, bie fjala:
Ashtu si ju kujtoja, ashtu ju gjeta.
Siç vepruat në fillim, kështu mos vazhdoni.
Fjalia e varur mënyrore, kur vihet para ose në mes të drejtueses, ndahet prej saj me pauzë dhe me presje. Kur është pas saj zakonisht veçohet me presje në të shkruar, me përjashtim të rasteve kur lidhet drejtpërdrejt me foljen – kallëzues të fjalisë drejtuese, për shembull:
Aty pas mesnate, dasma u nda dhe qyteti ra në qetësi, sikur ta kishin vënë në gjumë.
U shtruan në bisedë sikur të ishin njohur prej vitesh.
Kur saktëson një rrethanor mënyre tek fjalia drejtuese, fjali a varur mënyrore ndahet me presje edhe në qoftë pas foljes-kallëzues, për shembull:
Ashtu do të kthehen, si kanë ardhur.
Folja-kallëzues e fjalive mënyrore është përgjithësisht në mënyrat dëftore, lidhore e dëshirore. Duhet të shënojmë se sinonimike me fjalitë e varura mënyrore janë edhe ndërtimet me përcjellore apo me formën e pashtjelluar mohore, për shembull:
Ajo natë u gdhi, duke kënduar dhëndërri e duke vallëzuar nusja.
Njeriu me paterica, pa u menduar fare, përgjigjet me plot gojën.
Në stile e rrafshe të ndryshme ligjërimore, zakonisht, fjalia e varur mënyrore del me prapavendosje, dmth, pas fjalisë drejtuese, por jo rrallë mund të ndeshen edhe topika të tjera.
Për fjalitë mënyrore duhet të shënojmë se ato i gjejmë shpesh edhe në fjalët e urta, në strukturat e paplota eliptike, ku folja mungon si te njësia e varur, ashtu edhe tek ajo drejtuese, për shembull:
Si ara, fara.
Si zogu, ashtu foleja.
Si koka, kapelja.
Si miku, ashtu lakrori.
Ushtrimi 1: Në periudhat më poshtë dalloni fjalitë e nënrenditura mënyrore, duke treguar rendin, çfarë plotësojnë ato (fjalinë në tërësi apo një gjymtyrë të saj) dhe me ç’mjete bashkohen me fjalitë drejtuese.
- E çmonte shokun, ashtu si çmohet vëllai.
- Fytyra e saj ndriste në atë mëngjes prilli, ashtu siç ndrit me ngjyra ylberi pas shiut.
- Nëna doli me vrap në oborr, sikur të parandiente diçka jo të mirë.
- Vajzat u ngritën në valle ashtu siç ngrihen shqiponjat në fluturim.
- Shikimin e kishte tretur larg, sikur do t’i shihte për herë të fundit ato male.
Ushtrimi 2: Në periudhat e grupit A vini në vend të pikave lidhëzën e duhur, kurse në ato të grupit B shtoni një fjali të varur ose drejtuese, duke vënën në dukje lidhëzat dhe fjalët korrelative; vini presjet.
- ..... të thoni ju ashtu do të ndodhë.
- .... ju kujtoja ju gjeta.
- Nga këto fjalë u gëzua....... si ta kishte marrë hopa.
- Me të vërtetë... ngjau.... parashikoje ti.
- Lëvizi duart..... do të shtrëngonte një masë të madhe.
- Nata me yje ishte ndriçuar..........
- ......... të arrita shëndosh e mirë.
- Nga shtati dukej më i hedhur......
- Aroma e luleve ishte dehëse......
- Lepuri kërcente pupthi......
- ... arritën dhe ndihmat e parë për të dëmtuarit nga tërmeti.
- Kaloi një natë e qetë...
- Vallëzuan tërë natën...
PERIUDHA ME FJALI TË NËNRENDITUR KRAHASORE
Periudhë me fjali të nënrenditur krahasore quhet ajo periudhë në të cilën veprimi apo gjendja për të cilën bëhet fjalë në fjalinë drejtuese karakterizohet me anë të një krahasimi me një gjendje të shprehur në fjalinë e varur. Krahasimi mund të bëhet në aspekte të ndryshme (sasior, cilësor etj.), në plane të ndryshme barazie a mosbarazie, mund të tregohet nëse kemi të bëjmë me dy dukuri identike, të ngjashme ose të ndryshme. Për shembull :
Fjalët e tij përhapeshin për ditë, siç përhapet drita e diellit në një ditë të bukur.
Bukuria dhe hijeshia e asaj tabloje më shumë më brengosi sesa më ngjalli kënaqësi.
Ajo bashkohet me të me anë të lidhëzave: sa, aq sa, se, sesa, nga sa, nga ç’, se ç’ etj. Tek fjalitë drejtuese mund të dalin edhe fjalë korrelata ose jo. Për shembull:
Sa jam fjetur tani, //aq i kam mbyllur sytë mbrëmë.
Puna doli më e vështirë// nga ç’e kishte menduar ajo.
Njerëzit vuajnë më shumë kur duhet të vendosin, //sesa kur duhet të binden.
Ishte i zi dhe prandaj e vërteta i dukej edhe më e bardhë// se ç’ishte.
Kishte më shumë nevojë t’i gëzohej jetës së vet,// sesa të qante për vdekjen e doktorit.
Sa të mban peri e gjilpëra, //s’të mban kuti e gërshëra.
Krahasimi në ndërtime periudhash mund të jetë:
- krahasim barazie – ka atëherë kur përmbajtja e dy fjalive krahasohet në mënyrë të barabartë dhe bashkohen me lidhëzat sa, aq sa, sikundër, ashtu si, si, siç ; në fjalitë drejtuese mund të gjenden ose jo fjalët korrelative aq, kaq, për shembull:
Sa i qeshur ishte djali, //aq e zymtë tregohej vajza.
Aq sa afroheshin në punë e mësim, //aq largoheshin në kohën e lirë.
Ata, sikundër kanë ardhur, ashtu do të shkojnë.
Fjalitë krahasore të barazisë tregojnë identitet apo ngjashmëri në shkallën e intensitetit a në mënyrën e realizimit të veprimit, të gjendjes a të tiparit të shprehur në fjalinë e varur, me veprimin, gjendjen e tiparin e shprehur në fjalinë drejtuese.
Krahasim barazie ka edhe atëherë kur ana sasiore e shprehur në fjalinë drejtuese zmadhohet ose zvogëlohet në fjalinë e varur krahasore; mjeti formal gramatikor i bashkimit është lidhëza sa dhe në të dy përbërësit kallëzuesorë përdoren ndajfolje a mbiemra në shkallë krahasore, për shembull:
Sa më shumë u afrohej pyjeve, //aq më tepër mbushej me frymë.
Sa më i lartë të jetë mali, //aq më i rrallë bëhet ajri.
- krahasim pabarazie – ka atëherë kur sasia e shprehur në fjalinë drejtuese është më e madhe ose më e vogël se ajo e fjalisë së nënrenditur dhe përbërësit kallëzuesorë bashkohen me lidhëzat: se, sesa, se ç’, nga sa, nga ç’. Duke krahasuar nga një pikëpamje e caktuar një dukuri me një tjetër, ato shërbejnë për të treguar ndryshimin që ekziston ndërmjet tyre, por mund të tregojnë edhe se cila nga këta të dy dukuri parapëlqehet. Në këto raste në fjalitë drejtuese gjenden ndajfolje a mbiemra në shkallën krahasore, për shembull:
Kur doli nga ai det, Kasi ishte më i etur //se ç’kishte hyrë.
S’ka gjë më të këndshme// se të shëtisësh në një park me lule.
Nënën e bijë atë natë ndenjën zgjuar më shumë //se ç’kishin ndenjur netët e tjera.
Nga lart lumi i Valbonës dukej më i thellë// nga ç’ishte në të vërtetë.
Në periudhat me fjali të nënrenditur krahasore fjalia e varur vihet para, në mes (menjëherë prapa foljes-kallëzues) dhe pas fjalisë drejtuese. Në rastet kur barazia është e zmadhimit ose e zvogëlimit përpjesëtimor, fjalia e varur nuk vjen pas drejtueses. Në të ligjëruar fjalitë ndahen me pauzë e me presje në të shkruar, për shembull:
Aq sa e gëzoi ardhja e vëllait nga mërgimi, //aq e tronditi shëndeti i tij.
Sa më mirë të mbajë koha, //aq më shpejt do të mbarojë kjo rrugë.
Buzëqeshi në mënyrë aq të pastër, //sa ç’ishte e pastër në shpirt.
Ndërsa në periudhat krahasore të pabarazisë, fjalia e nënrenditur vendoset më së shumti pas fjalisë drejtuese; kur vjen fill pas mbiemrit a ndajfoljes në shkallë krahasore, nuk ndahet me pauzë as me presje, bie fjala:
Kostumi sportiv e tregonte më të ri //se ç’ishte në të vërtetë.
Fjalia e varur ndahet me pauzë e me presje nga ajo drejtuese kur nuk gjendet pas mbiemrit apo ndajfoljes në shkallën krahasore, për shembull:
S’kishte provuar lumturi më të madhe në jetë,// sesa kur shihte fëmijët të qeshur e të gëzuar.
Ushtrimi 1 : Dalloni fjalitë e nënrenditura krahasore në periudhat më poshtë dhe tregoni mjetet e lidhjes sintaksore.
- Sa më tepër largoheshim nga fshati ne, aq më pak dëgjohej kënga e gjelave.
- Shpesh herë heshtja thotë më shumë nga ç’mund të thonë fjalët.
- Basketbollisti dukej pranë koshit më i shkurtër se ç’ishte.
- Sa më thellë zhyteshin në det, aq më i madh bëhej presioni i ujit.
- Në fakt, nuk ishte një laborator aq i kompletuar sa ç’ na kishin folur shokët.
Ushtrimi 2 : Gjeni dhe analizoni fjalitë e nënrenditura krahasore të barazisë dhe të pabarazisë, duke treguar mjetet e lidhjes dhe rendin e tyre.
- Nuk kishte kaluar çaste më të përmallshme sesa kur përkujtuan me shokë e shoqe 10 vjetorin e maturës.
- S’të vret fjala, sa të vret shikimi.
- Sa më lart të ngjitesh, aq më madhështore janë urat në Rrugën e Kombit.
- Në 100 metra arriti një kohë më të mirë nga ç’e kishte parashikuar.
- Nata pothuaj qe barazuar me ditën, aq sa barazohet në fund të muajit tetor.
Ushtrim 3 : Plotësoni periudhat me fjali krahasore, duke shtuar, sipas rastit fjalitë drejtuese apo të nënrenditura; vini presjet dhe tregoni ç’lloj fjalish krahasore janë.
- .... sesa të pranojmë lëmoshë nga të tjerët.
- ..... aq më fort do të stërvitem në fushë.
- Shpesh herë gjyshja përhumbej në fjalë.......
- Më mirë të rrish sonte tek ne....
- ....ngjajnë aq shumë me njëra-tjetrën.
- I këndonte foshnjës me zë të butë.....
- Detyra qe aq serioze....
- Ra një trishtim i rëndë....
- ....... nga ç’e kishin porositur.
- .... sa ç’ishte thellësia e liqenit.
Ushtrimi 3 : Dalloni dhe analizoni fjalitë e nënrenditura në periudhat më poshtë.
- Siç zbresin ortekët me borë nga malet, ashtu zbritën malësorët pranë shokëve të tyre në rrezik.
- Kështu si po ju shoh të lumtur e të gëzuar, ashtu ju gjetsha përherë.
- Sikurse vepruan atletët e tjerë, kështu po stërviten edhe këta të brezit tuaj.
- Ashtu si e kishin përfytyruar, ashtu u doli që në takimin e parë.
- Si të bjerë lodra, kërce.