Учешће професора Студијског програма за философију на представљањима књига о византијској култури и философији

Za profesore sa Studijskog programa za filosofiju posljednja avgustovska sedmica bila je svojevrsna uvertira u novu akademsku godinu. Na sedmom izdanju festivala „Ćirilicom“, koji se održava u Budvi, naši filosofi – prof. dr Boris Brajović, prof. dr Dušan Krcunović i prof. emeritus Bogoljub Šijaković – predstavili su dvije knjige iz oblasti vizantologije i vizantijske filosofije.

Festival je otvoren 23. avgusta 2023. poromocijom knjige mr Miraša Tomovića, Vizantijski vasilevsi: od Konstantina Velikog do Konstantina Dragaša. U svom obraćanju prof. Krcunović je istakao da je „djelo Miraša Tomovića značajno, kako zbog naše dijahronijske pripadnosti vizantijskom duhovnom komonveltu, tako i zbog obnavljanja interesovanja za istoriju vizantijskog, istočno-hrišćans­kog carstva od čije je dugovjekosti – kojom je vizantijska civili­zacija nad­mašila sva ostala carstva – još fascinantniji daleko­sežni civiliza­cijs­ki uticaj vizantijstva na pravoslavne slovenske narode, koji traje sve do danas“. Knjiga mr Tomovića „o ličnostima, životima i sudbinama vizantijskih vasilevsa pomaže savremenom čitaocu da formira adekvatniju sliku o značaju vizantijske duhovne kulture“. Krcunović je ukazao na nepravedan tretman koji je vizantijska civilizacija imala u istoriografiji koja dugo „nije uspijevala da se oslobodi od stereotipa i predrasuda naslijeđenih još od Voltera i Monteskjea, ali i Hegela, naročito od britanskog istoričara Edvarda Gibona. Izraz vizantinizam, koji je skovao upravo Monteskje, služio je kasnije kao metonimija za dekadenciju, podaništvo, spletkarenje, despotizam i vjersku zatucanost“. Prema njegovim riječima, „ovi stereotipi su posljedica nerazumijevanja du­b­o­ke hriš­ćans­ke vjere koja je bila u osnovi ideje carstva i pozicije cara, a koje je vizantijsko druš­tvo činila, koliko religioznim toliko i visoko razvi­jenim, humanim i civilizo­vanim“.

Prema riječima prof. dr Borisa Brajovića, knjiga mr Tomovića „predstavlja prosopografiju vizantijskih careva“. Profesor istorije vizantijske filosofije je u nastavku govorio „o instituciji cara u Vizantiji, naglasivši da su osnovni elementi monarhijske politike preuzeti iz helenističke političke filozofije. Ovaj oblik vladavine u Vizantiji je dodatno hristijanizovan od strane Evsevija iz Cezaraje, koji je državu okarakterisao kao sliku Očevog carstva, a cara kao podražavanje Boga Riječi. Kao izabranik, podražavajući Boga vasilevs oličava i sve teološke vrline. Kao bogonadahnut on razumije i izvršava volju Božiju, pravedan je, milostiv, čovjekoljubiv, besprekoran i iznad svega pobožan hrišćanin sposoban da rješava i doktrinarna pitanja. Dakle, car ili vasilevs kao bogonadahnut je izabranik iznad zakona i ustavne barijere, koje naravno u tom periodu ne postoje, ali on je moralno vezan mrežom vrijednosti koja se sastoji i od hrišćanskog milosrđa i ideje klasičnog grčkog svijeta o poštovanju dostojanstva čovjeka. Car podliježe zakonima koje izdaje dok obučava svoje podanike poštovanju zakona i upravo to razlikuje cara od tiranina i istovremeno obezbjeđuje prestiž njegove vlasti“, konstatovao je prof. Brajović.

Vizantološka tema bila je zastupljena i 27. avgusta 2023. na budvanskom festivalu kada je promovisana knjiga prof. emeritusa Bogoljuba Šijakovića, Prolegomena za vizantijsku filosofiju i pitanje hrišćanske filosofije. „Hegel je sugerisao da se predgovori za velika filosofska djela pišu tek na kraju, pošto je djelo završeno. To važi i za Prolegomenu kojoj, kao uvodu ili preliminarnoj raspravi, prethodi ogroman i dugotrajan istraživački rad na vizantijskoj filosofiji kojeg se poduhvatio profesor Šijaković“, riječi su kojima je prof. Krcunović započeo svoje izlaganje o knjizi.  „U vrijeme kada su nastajali prvi obrisi ove knjige, počev od sredine devedesetih godina, bavljenje vizantijskom filosofijom iziskivalo je savladavanje denuncijacije Vizantije u okviru istoriografije i savladavanje denuncijacija hrišćanskog pogleda na svijet u okviru akademske filosofije i filosofske istoriografije“. „Autor se poduhvatio oba zahtjevna zadatka“, istakao je prof. Krcunović, „argumentovano braneći legitimnost vizantijske filosofije kao filosofske discipline i kao jedne od najvažnijih etapa na razvojnoj liniji helenske filosofije i njenog intelektualnog nasljeđa, zavještanog Evropi i ugrađenog u njen kulturni identitet“. Prof. Krcunović je naglasio da „dramatičan susret hrišćanske vjere sa helenskom filosofijom i potom njihova simbioza i sinteza u liku vizantijske filosofske kulture, autor Prolegomene posmatra kao nor­mativan, uzdižući ga na nivo principa. Jer, taj susret hrišćanstva i helenstva pruža uzoran primjer ohođenja prema tradiciji u kojem se tradicija ne uništava da bi se navodno stvorilo nešto novo, nego se slobodno i stvaralački preoblikuje i dovršava“. „Zbog ikustvenog, doživljajnog i egzistencijalnog karaktera helenske i vizantijske filosofije, koji tu filosofiju čini i danas relevatnom, Prolegomena za vizantijsku filosofiju mogla bi da bude i Protreptika, dakle nagovor na filosofiju“, zaključio je prof. Krcunović.

Nakon njega, o osnovnoj ideji knjige govorio je sam autor. Prof. Šijaković je istakao da je „recepcija filosofije u Vizantiji bila neposredna i sve što znamo o antičkoj grčkoj filosofiji znamo zahvaljujući tome što je to sačuvala Vizantija“. Štaviše, „ne samo da su fizički sačuvali i prepisivali stare tekstove, nego su ih izučavali, pisali komentare, kompendijume, florilegijume, priručnike, zasnovali školski sistem izučavanja filosofije“. Otuda je „hrišćanska filosofija u Vizantiji dovršenje antičke filosofije“.  U završnom dijelu svog izlaganja, autor se osvrnuo na izvorne motive helenske i vizantijske filosofije. „Glavni motiv antičke filosofije je pitanje kako treba živjeti. Kako treba čovjek da živi da bi ostvario sreću, zadovoljstvo i da bi spasio svoju dušu, to je motiv filosofije. U Apolonovom hramu u Delfima je pisalo „Poznaj samog sebe“. Znači, poznaj samog sebe da bi odgovorio na pitanje kako treba da živiš. To je vezano za pitanje kako ostvariti vrline koje vode ka spasenju. To imate u hrišćanstvu, to imate kod istočnih otaca“. I „kao što su antički filosofi razvili posebne duhovne vježbe, tako su u pravoslavnoj tradiciji hrišćanskog istoka u monaškim zajednicama razvijane duhovne vježbe koje su psihosomatske i koje služe da se ostvari vrlina koja je stvar zajednice kojoj pripadaš. Jer, ličnost je ličnost u zajednici, nije individualnost ili samština, pa onda sad i vrlina postaje stvar zajednice, a ne privatna stvar. Treba kao zajednica da ostvarujemo dobro i vrlinu“.

Ovom lijepom i univerzalnom filosofskom porukom završeno je učešće profesora sa Studijskog programa za filosofiju na kulturnoj manifestaciji u Budvi.