Obilježena 145. godišnjica rođenja Nikolaja A. Berđajeva

Ruski centar Filološkog fakulteta u saradnji sa Studijskim programom za filosofiju Filozofskog fakulteta u Nikšiću organizovao je 9. decembra predavanje povodom 145 godina od rođenja Nikolaja A. Berđajeva (1874. Kijev – 1948, Klamar, Francuska). Program obilježavanja godišnjice jednog od najznačajnijih ruskih i evropskih mislilaca osmislila je rukovodilac Ruskog centra dr Vesna Vukićević, dok je predavač bio doc. dr Radoje Golović, jedan od vodećih poznavalaca ruske filosofije na Balkanu, koju godinama predaje na nikšićkom Studijskom programu za filosofiju.

Da ovo predavanje ima poseban značaj koji prevazilazi puku ceremonijalnu prigodnost, posvjedočuje to što su dvije nedavno razdvojene fakultetske jedinice i dva različita Studijska programa svojom saradnjom napravili reminiscenciju na izvornu ideju univerziteta kao zajednice, na ideju universitas-a kao communitas-a, kao duhovne i intelektualne prisnosti i uzajamne upućenosti naučnih disciplina i fakulteta. Najavljujući predavanje „Duhovni portret N. A. Berđajeva“, Vesna Vukićević je nagovijestila nastavak saradnje koja bi trebala da buden uzoran model rada na Filozofskom fakultetu u Nikšiću i Univerzitetu Crne Gore uopšte.

U prologu svog predavanja o Berđajevu doc. dr Radoje Golović je kratko podsjetio prisutne da je Studijski program za filosofiju Filozofskog fakulteta u Nikšiću prvi na jugoistoku Evrope uveo istoriju ruske filosofije i filosofiju kod Slovena u svoj program. Docent Golović nije propustio priliku da s pijetetom pomene akademika Nikolu Miloševića kao prvog predavača ove istorijsko-filosofske discipline čiju tradiciju i sam nastavlja.

A da je uspješan nastavljač te tradicije doc. dr Radoje Golović je to potvrdio u uzbudljivom jednosatnom portretisanju duhovnog lika Berđajeva, u svoj njegovoj složenosti. Za ispunjavanje nimalo lakog zadatka sistematizacije i nijansiranja mišljenja jednog plodnog, ali nesistematičnog i pomalo hermetičnog mislioca, kakav je bio Berđajev, Golović je ukazao na četiri osnovne ideje u njegovom filosofskom stvaralaštvu:1. Ideja slobode na kojoj počiva njegova ontologija (teorija bića); 2. Ideja stvaralaštva i objektivacije; 3. Ideja ličnosti na kojoj počiva njegova antropologija, socijalna filosofija i etika  i  4. Ideja eshatološkog smisla istorije.

Golović je istakao da ideja slobode predstavlja vodeću Berđajevljevu ideju na kojoj se logički i aksiološki zasnivaju sve ostale ideje, pojmovi i simboli. Naglašavajući bliskost sa Sartrovim shvatanjem čovjekove egzistencije kao „osuđenosti na slobodu“, predavač je istakao da kod ruskog mislioca sloboda podrazumijeva nepokoravanje, ne samo prirodnoj i socijalnoj nužnosti već ni samom Bogu. Sloboda je iracionalna kategorija, ona je ponor, bezdan ili bestemeljni temelj (Ungrund) i ukorijenjena je u onom Ništa. Berđajev razlikuje tri vrste slobode: izvornu („meoničku“, iracionalnu) ili slobodu „s onu stranu dobra i zla“. Drugu vrstu slobode on naziva „đavolska sloboda“ i ona porađa zlo, dok je treća vrsta slobode ona koja stvara dobro, koju Berđajev naziva božanskom slobodom jer njen sadržaj čini ljubav.

Druga važna ideja filosofije N. A. Berđajeva je ideja stvararalaštva i sa njom povezan pojam objektivacije. „Tajna stvaralaštva je tajna slobode“. Sloboda se ostvaruje posredstvom stvaralaštva. Ono je duhovni akt „prelaska duše na drugačiji bivstvovni plan“, tj. prelazak iz nebića u biće, nastavak božanskog stvaranja, izraz istinske suštine čovjeka i njegovo iskonsko pozvanje. Na religioznom planu stvaralaštvo predstavlja „ekvivalent iskupljenja. Ono je poslednje otkrovenje Svete Trojice, antropološko otkrovenje“. Stvaralaštvo je za Berdjajeva bilo sam život, a ne neka funkcija misli ili života kako je to pronicljivo primijetio Aleksandar Menj. Stvaralaštvo je put ka spasenju čovjeka i čovječanstva i, po Berđajevu, mnogo važniji od tradicionalnog hrišćanskog načina oboženja. Objektivacija označava depersonalizaciju i ropstvo čovjeka, neduhovni, pali način bivstvovanja čovjeka, tj. hlađenje i gašenje stvaralačkog duhovnog ognja, profanaciju i nestanak ličnosti.

Upravo treću veliku ideju metafizičke koncepcije Berđajeva predstavlja ideja ličnosti. „U hijerarhiji duhovnih vrijednosti, ličnosti pripada prvo mjesto, drugo društvu, a tek treće mjesto državi“. Ličnost ne predstavlja neku empirijsku realnost već duhovnu kategoriju. Ona podrazumijeva čovjeka kao stvaralačko i slobodno biće i biva određena kod Berđajeva kao „unutrašnji egzistencijalni centar“, kao središte svih duhovnih i duševnih težnji čovjeka i kao centar njegove volje i uma. Primat ličnog u odnosu na opšte nije ni individualizam ni egocentrizam već sabornost („komunitarnost“) koja očuvava autonomiju i slobodu ličnosti od spoljašnje i prinudne socijalizacije institucija kao što su klase, partije, nacije i crkve.

I konačno, četvrta  značajna ideja  Berđajeva koja prožima svekoliko njegovo duhovno stvaralaštvo je ideja eshatološke perspektive istorije. Ljudska istorija nema smisla u sebi već je on izvan nje same, tj. ona ima metaistorijski i eshatološki smisao koji podrazumijeva njen kraj i završetak u vječnosti. Prodor metaistorijskog tj. vječnog u realnu istoriju događa se pomoću stvaralačkih akata Duha i istovremeno označava eshatološki preobražaj pojavnog svijeta. Iako će, sa metafizičkog aspekta, istorija postojati sve do nastupa Carstva Božijeg u liku drugog Hristovog dolaska, smisao i telos („cilj“) istorije je nemoguće shvatiti i izraziti na filosofski diskurzivan način, te stoga on ostaje tajna za nas.

Ukazujući na aktuelnost Berđajevljevih ideja slobode, personalizma, komunitarnosti i eshatologizma, doc. dr Radoje Golović je efektno zaključio svoje predavanje. Nijesu izostala ni pronicljiva pitanja iz publike, kao ni intrigantni odgovori predavača.