Nova objava - 27.03.2020 16:43

UCG – FILOLOŠKI FAKULTET - NIKŠIĆ

SP RUSKI JEZIK I KNJIŽEVNOST

Ruska književnost 4 – Realizam 2

          Poštovane koleginice i kolege sa druge godine SP Ruski jezik i književnost, koji slušate Rusku književnost 4 – Realizam 2,

          Ovim nastavljamo započeti ciklus predavanja o F. M. Dostojevskom:

***

Mnogi veliki pisci u svojim djelima u više navrata propituju teme koje ih zaokupljaju još od samih početaka i prvih ostvarenja, i potom na kraju, u djelu, koje predstavlja krunu njihovog stvaralaštva, na zaokružen, integralan način sagledaju neka vječna, u ruskoj književnosti često nazivana i „prokleta pitanja“ postojanja. Takvo djelo obično predstavlja svojevrsnu literarnu rekapitulaciju, rezime prođenog života i stvaralaštva, uz najviši stepen stvaralačke zrelosti. U opusu Dostojevskog takav je svakako roman „Braća Karamazovi“ koji obuhvata niz krucijalnih pitanja, čiju književnu razradu sagledavamo tokom cijelog njegovog stvaranja, počev od uspješnog prvjenca, romana „Bijedni ljudi“, koji predstavlja i njegov zvanični ulazak u rusku književnost. Svakako, uz laskave ocjene najvećeg kritičara epohe ruskog realizma, Visariona Grigorjeviča Bjelinskog. I upravo cio niz pitanja iz „Bijednih ljudi“ Dostojevski propituje u svom najobimnijem, filozofski intoniranom romanu, kojim se još jednom postavlja pitanje da li djelo u književnom smislu dobija time što je obojeno filozofskim stavovima. I opet se dolazi do istog odgovora da filozofija nije autentični dio književnog promišljanja, ali ostaje konstatacija da su najveća djela svjetske književnosti, po pravilu, formirana i na filozofskoj podlozi o smislu ljudskog postojanja i ljubavi prema mudrosti, a što semantika imena filozofije upravo i potvrđuje.

          Dostojevski je u „Braći Karamazovima“ na jednom mjestu ponovo okupio brojna pitanja, naslijeđena i od Gogolja, o tzv. „malom čovjeku“ i njegovom postojanju u ruskom društvu XIX vijeka; uključio je temu o tzv. poniženim i uvrijeđenim, opisao složenost i tragizam ruske porodice postavljajući i ovim romanom esencijalno pitanje kuda ide ruskog društvo ako se u njemu razara osnovna ćelija, porodica, kao njegova okosnica. U romanu je sagledano i pitanje sudbine djece-patnika, pitanje morala i nemorala, vjere i ateizma, humanizma i alijenacije; razmotreno je i pitanje dvojništva opisima raspolućenosti ličnosti, nanovo je sagledan odnos zločina i kazne... Takođe je na literaran način postavljeno pitanje tragizma dobrote i lijepog u svijetu surovosti. U romanu je sagledan i odnos Rusije i Evrope, pri čemu pisac evropskim vrijednostima suprotstavlja rusku narodnost, izvornost pravoslavlja i čistote slovenske duše. Sagledana je i koncepcija ličnosti sa antropološke strane, uz pojmove emanacije strasti, ljubavi, ljubavi-mržnje... A sve govori da je Dostojevski u svom završnom romanu sačinio sintezu pogleda i stavova na visoko literaran način, ali i da je, prvenstveno, napisao roman u najdoslovnijem smislu žanra i književnog štiva.

          „Braća Karamazovi“ su prvo objavljeni u časopisu „Ruski vjesnik“, u nastavcima, od januarske sveske 1879. godine, zaključno sa novembarskim brojem 1880. godine, izazivajući veliko interesovanje ruske čitalačke publike i kulturnog mnjenja. Prije početka pisanja Dostojevski je napustio izdavanje časopisa „Piščev dnevnik“ da bi se posvetio pisanju ovog romana, a kao neposredan izvor i motivacioni faktor poslužili su mu zapisi sa robije, tačnije, lična, porodična priča jednog robijaša, Iljinskog, iz tamnice u Omsku, to jest, njegova storija, kao i podatak da je, u stvari, nevin robijao za ubistvo oca, kojeg je ubio drugi brat da bi se oslobodio brata šaljući ga indirektno na robiju, da bi potom mogao da se udvara njegovoj vjerenici. Dostojevskom je prilikom te ispovijesti pažnju skrenula i dramatična koincidencija tog stvarnog događaja, jer je Iljinski do robije živio kafanskim životom, bio u sukobima sa ocem, koji je jednog dana nestao, a policija potom pronašla njegovo tijelo, zakopano u podrumu porodične kuće, pa je, na osnovu, poznatih sukoba starijeg oca i sina, stariji sin osumnjičen, okrivljen i poslat na robiju u Sibir.

Kao svi velikani pera, tako je i Dostojevski bio izuzetan majstor u formiranju i proširivanju scenarija, prepoznatih u neposrednom životu. Uz dvojicu braće Iljinskih, koja su stvarno postojala, čije likove je pisac transformisao na osoben način, u roman je uključen i brat ateista, Ivan, a Aljoša je posvećen vjeri i crkvi u znak duhovnog bjekstva od vlastite porodice i poremećenih porodičnih vrijednosti. Svakako, prototipovi iz života predstavljaju samo okosnicu za dalje formiranje likova i njihovih sudbina u djelu, tako da je sudbina porodice Iljinskih piscu i poslužila samo u tom smislu, posebno uz sižejni dio o oceubistvu i pogrešnoj presudi, kojom na robiju nije poslat pravi počinitelj ubistva. Zato je i u romanu na robiju poslat sin Dimitrije, koji je imao sukobe sa ocem kao u storiji porodice Iljinskih, a vanbračni sin, Smerdjakov, oceubica, nije ni otkriven jer je tajnu ponio sa sobom u grob vršeći samoubistvo. Ne slučajno, koristeći se manirom, koji je započet još u eposi klasicizma, Dostojevski daje simbolično ime porodici u rasulu, u kojoj uglavnom niko nikog ne voli, pri čemu postoje nesređeni porodični računi i ukupni odnosi. Zato je i formirao prezime Karamazovi, od riječi kara (turcizam) – crn, i mazovi od glagola mazati, što bi u doslovnom smislu moglo biti prevedeno i kao: crno namazana braća i otac, čime se u samom naslovu ukazuje na perspektive familije, čija porodična storija je i opisana u djelu.

          Dostojevski je roman pisao uz eho svog vremena, i to, kako je kritika prepoznala, i uz doticaj sa filozofijom ruskog filozofa, Solovjova, uz snažna lična promišljanja o misiji ruskog naroda u svjetskim okvirima. U tom kontekstu je i sučelio dvije priče, jednu o oceubistvu i raspadu porodice, kao osnovne ćelije društva, i drugu, o perspektivama objedinjavanja čovječanstva na humanim postulatima postojanja.

          Kako to nerijetko i biva u životu, tako su se i u priči o nastajanju romana sučelile poezija i životna proza, o čemu piše jedan od naših najvećih rusista, Milosav Babović. Prvo treba istaći frapantnu činjenicu da je ovaj svoj cio veliki roman, kao integralni, obimni pogled na život i Rusiju, Dostojevski pisao u jednoj varijanti, bez značajnijih dorada. Pritom, uz tehničku pomoć svoje supruge, stenografkinje, Ane Grigorjevne Snitkine-Dostojevski, koja mu je 1866. godine prvi put pomagala u ispisivanju literarne građe bilježeći na stenografski način, ubrzanom metodom, njegovo diktiranje sadržine romana „Kockar“, nakon čega su sljedeće godine i zasnovali brak. Snitkina je nakon izlaska “Braće Karamazova” predala cio rukopis trezoru Narodne banke u Petrogradu kao izuzetnu dragocjenost, a rukopis je kasnije, tokom Oktobarske revolucije nestao. Vrlo je moguće i da je to rezultat animoziteta sovjetskih vlasti, koje su Dostojevskom zamjerale mnogo toga, posebno što u radničkoj klasi nije u svojim djelima prepoznao onu društvenu formaciju, koja će dovesti do promjena u Rusiji početkom XX vijeka. Zamjerano mu je, svakako, i što su njegovi junaci bili introvertno usmjereni, pritom ne u svjetlu mladih, agilnih ljudi, spremnih da doprinose razvoju društva, pa je to, uz, sigurno, i druge „minuse“ Dostojevskog doprinijelo da djela ovog velikana ruske i svjetske literature nekoliko decenija, tokom sovjetske epohe, počivaju na policama ruskih biblioteka, da bi tek tokom druge polovine XX vijeka njegov opus bio rehabilitovan i sagledan u novoj Rusiji u pravom svjetlu.

          Bizarna sudbina najvećeg romana Dostojevskog trajala je i od samog objavljivanja: savremena ruska kritika tokom osamdesetih godina XIX vijeka naprosto nije u „Braći Karamazovima“ prepoznala veliko djelo. Tako je kritičar Markov zamjerao na navodno prenaglašenoj filozofskoj i psihološkoj komponenti romana, ističući da u knjizi „svi filozofiraju“, o čemu, između ostalih, piše i Milosav Babović u svojoj studiji o Dostojevskom. Babović je istakao i da je Mihajlovski u časopisu „Otadžbinski zapisi“ usko sagledao značaj romana kroz sliku propovijedi smirenja, pokornosti i vjere u crkvu. Babović je pritom ukazao i na pogrešan stav Mihajlovskog da je u romanu došlo došlo do devijantnih stavova Dostojevskog o humanizmu. Kritičar je naveo i da je recenzent romana, Antonovič, uz ocjene navedenih ruskih kritičara, dao negativnu ocjenu o djelu kao tendencioznom i konzervativnom, mistično-asketskom, kao o „filozofskom traktatu u slikama“, i da se, navodno, u romanu ne može prepoznati bol za ponižene i uvrijeđene, osim u liku kapetana Snjegirjova. Babović je na kraju istakao da je jedino kritičar Čiž u časopisu „Ruski vjesnik“ objavio pozitivnu recenziju, uz ocjenu da je riječ o dotad najvećem romanu Dostojevskog, posebno, ako se ima u vidu psihološki aspekt „Braće Karamazovih“... Svakako, na ove prve ocjene se kasnije nadovezao i negativan stav sovjetske kritike iz prethodno navedenih razloga... U svjetlu recepcije, to jest, prihvatanja navedenog romana, u sinhronijskoj i dijahronijskoj ravni, to jest u vremenu Dostojevskog i kasnije, karakteristično je istaći da se i sam Tolstoj, čak i pred smrt, vraćao čitanju „Braće Karamazovih“, iako se zna da mnoge stranice iz opusa Dostojevskog nije uvažavao. Svakako, ocjene Tolstoja imaju poseban ugao, i poznate su po oštrini, a među njima je ostala zapamćena i rečenica koju je uputio Čehovu, kojeg je, inače, veoma cijenio kao majstora kratke forme, to jest, pripovijetke, ali ipak nije htio da prećuti svoje utiske o njegovoj dramaturgiji. Prilikom jednog susreta mu je rekao: „Šekspir je loš dramski pisac, a Vi ste, Antone Pavloviču, još gori od njega.“

          Okosnicu dramskog zapleta romana Dostojevskog svakako predstavlja konflikt u porodici i društvu, uz društvene oprečne stavove, te je zbog toga autor, radi naglašenijeg sučeljavanja stavova i sudbina, odabrao likove sa dijametralno suprotnim životnim gledištima. Stoga u romanu, između ostalog, na jednoj strani stoji duhovnik, starac Zosima, a na drugoj hladni ateist, Ivan Karamazov. Beskrupuloznosti izopačenog sladostrasnika, starog oca, Fjodora Karamazova, suprotstavljena je čednost i čistota duše njegovog sina, Aljoše Karamazova, koji spas u okrilju vjere i traži da bi se zaštitio od porodičnog rasula i poremećenih odnosa sinova i oca... Istovremeno, roman je ispunjen i dijametralno suprotnim scenama ljudske uzvišenosti i blagosti, s jedne strane, i surovosti, s druge, ljudske prisnosti i ekstremne alijenacije u porodičnom krugu, u znaku poništavanja funkcije porodice i porodičnih odnosa uopšte. U djelu je zato istaknut i svijet poniženih i uvrijeđenih, svijet patnje i nenormalnih odnosa, a peta knjiga i nosi naziv „Za i protiv“, u znaku etičko-filozofske dominante djela. Dostojevski je ne samo prikazao svijet patnje, nego je na literaran način sačinio i rangiranje patnje u gradskoj, plemićkoj i seoskoj sredini, pri čemu je selo, u svjetlu poema Njekrasova, posebno poeme „Ko u Rusiji dobro živi“, prikazano kao mjesto stradanja, nepravde, bijede i sirotinje. Zato u romanu, ne slučajno, i stoji jedna od konstatacija Fjodora Karamazova, kojom se sagledava i nemilosrdan odnos spahija prema seljačkom staležu, da „seljaka treba tući“... Zato je u romanu, kao jedna od epizoda i slika patnje ruskog sela, opisana i sudbina tzv. klikuša, to jest, seljanki, u svjetlu njihovog iscrpljujućeg težačkog rada, tokom kojeg ni nakon porođaja nijesu pošteđivane od teških napora, pa su obolijevale od specifične nervne bolesti, čiji recidivi su nekontrolisani vriskovi, to jest kliktaji, po čemu su i nazivane klikušama.

          Na tu storiju se nadovezuje i san Dimitrija Karamazova o pogorjelom selu i ubogim seljacima, pogorelcima, koji su izgubili sve, pa izašli na put da prose za spas života. Na ovaj način Dostojevski je ocijenio „domete“ reforme ruskog sela, zbog koje su i seljaci propadali, a i same spahije živjele gore nego ranije, te reforma nikome dobra nije donijela. Ovakve slike romana koincidiraju i sa drugim djelima Njekrasovima, kao što je, naprimjer, „Забытая деревня“ i drugim, a poruke pisaca su bile jasne i nedvosmislene, prije svega humanističke i alarmantne. Jer su i Dostojevski i Njekrasov, kao i drugi ruski pisci velikani, bili i pisci i odgovorni građani svog vijeka, upravo u duhu pjesme Njekrasova „Pjesnik i građanin“. Svakako su djelovali i u duhu pozicija ruskog realizma da književnost, između ostalog, treba da bude i vrsta građanske tribine, sa koje bi se ukazivalo na nedosljednosti ruskog sistema i potrebe za boljim životom ruskog naroda.

          Stoga i nije slučajno da u zemlji patnje, nepravde, bijede i sirotinje, među likovima „Braće Karamazovih“ nada ostaje makar na mladim generacijama, te dječaci, Krasotkin i Smurov, maštaju o nekom boljem, srećnijem životu i vremenu za Rusiju, pa ih interesuju maglovite ideje socijalizma, kao mogućnost izlaska iz ruskog ćorsokaka kojem se nije vidio kraj.

          Dostojevski u svom romanu pokazuje da loše društvene odnose ne kritikuju samo niži, nego i svi društveni slojevi, što govori o opštem stanju u ruskom društvu, i pritom ukazuje na angažovanu stranu i pisca i romana, prema pravilima ruske naturalne škole, tj. gogoljevskog pravca.

          U „Braći Karamazovima“, kako ističe M. Babović, nema slike pravdanja za propast naroda i nepravde koje su carovale u Rusiji. Tolstoj je zbog svojih kritičkih stavova bio ekskomuniciran iz Ruske pravoslavne crkve. Dostojevski je takođe imao kritičke stavove prema njoj, ukazujući u romanu i na drugu stranu manastirskog života i likova koji se okupljaju pod manastirskim krovom. Zato u romanu i ne stoji slučajno konstatacija o manastiru da se nalazi u tzv. “dolini ruža”, koja je u velikoj diskrepanciji sa slikama uništenih ruskih sela, popaljenih i ekonomski razorenih, uz dovođenje ruskog seljaka na ekonomsko dno a time i dovođenje države u krizu u cjelini. A oporavku ruskog sela, svakako, nije doprinijela ni navedena, kozmetički izvedena reforma sela (1861), nakon čega je došlo do urušavanja seoskog staleža i društvenih gibanja.

          O odnosu Dostojevskog prema crkvi indikativan je i detalj – slika bogate monaške trpeze, koja nije u tonu sa isposništvom, na šta se nadovezuje i zlurada opaska ciničnog Fjodora Karamazova o toj diskrepanci, što ima generalno zvučanje i stav pisca o devijantnim tokovima u okrilju crkve. Fjorod Karamazov je na stanovištu da crkva otupljuje ljudsku savjest, a time i koči razvitak ljudskog roda, pa je iako negativni lik romana, čija psiha predstavlja i osnovni motivacioni zamajac za dešavanja u njegovoj porodici, ipak za to da se crkva ukine – da istina zasija... No, Dostojevski i ovim povodom ukazuje na ljudsku nestalnost, na odsustvo čvrstine stavova već u prvoj prilici: kad Ivan upozorava oca da bi svjetina, oslobođena od božjih zapovijesti i propovijedi o moralnim normama i skrupulama, krenula u obračun sa bogatima, pa i Fjodora prvog opljačkala i uništila, Fjodor istog trena mijenja stav i podržava opstanak crkve – da bi vješti i pametni mogli nesmetano i lijepo da žive.

Dakle, Dostojevski na ovaj način ističe jasnu činjenicu da je crkva u tom vremenu u dosluhu sa vlastima, i da zajedno sa njima vlada beslovesnim pukom. To jest, da crkva, konkretno, štiti spahije i spahijski lagodni život preko grbače obespravljenih seljaka, pa se na taj način, putem vjere i propovijedi, masa održava u religioznoj pokornosti. U prilog stavu pisca slijedi i ovaj dokaz o crkvenim nedosljednostima – čak i sam starac Zosima, kao živi svetac koji hoda, obožavan od vjernika, priznaje da među monasima ima mnogo uljeza, neradnika, nevjernika, parazita i drskih skitnica, koji su se vješto sklonili i žive pod manastirskim krovom. A demistifikacija vjere na temu o vječnom životu i preobraćenju živih u svece dešava se u romanu na konkretnom primjeru, koji otrježnjuje i samog Aljošu, toliko posvećenog vjeri i liku budućeg sveca, starca Zosime. Nakon starčeve smrti, od njegovog umrlog tijela se ne širi anđeoski miomiris, nego težak miris umrlog, što Aljoši razbija iluzije o svetačkom liku Zosime, što ga vraća u realnost. Na ovaj način se u romanu i dalje vrši demistifikovanje vjerskih momenata, uz poruku da čovjek mora realno sagledavati proces svoje i tuđe prolaznosti. A, kao dalji prilog na istu temu, slijedi i storija o tome da karijerista Rakitin odlazi iz manastira, a Aljoša Karamazov biva razočaran, svjestan da se mora suočiti sa kompleksnijim istinama o životu i vjeri. Namjera Dostojevskog bila je da napiše i novi roman, u kojem bi Aljoša, tragajući za integralnom istinom, izvršio politički prestup, i zbog toga bio strijeljan.

          A prvi postupci ovog posvećenika u vjeru bivaju suprotni i njegovim očekivanjima: on gazi zavjet, jede meso, pije, i odlazi na razgovor kod Grušenjke, koja je simbol ženstvenosti i iskonskog grijeha. Jedna od poruka pisca nakon svih ovih slika u romanu jeste da je monaštvo, uz sve najčistije božje osnove, ipak i svojevrsno nasilje nad prirodom, te da će tu uvijek postojati diskrepanca koja dovodi u određenu sumnju čistotu i misiju svih vjernika.

          Pored ovakvog literarnog disputa, to jest rasprave, one u nivou otvorenog djela, postavljanja oprečnih teza i vječnih sumnji, uz priliku čitaocu da zauzme stavove za ili protiv o misiji vjere i crkve tokom istorijskog hoda čovječanstva, Dostojevski u “Braći Karamazovima” u književnoj formi raspravlja i o vrijednostima sudova i zakona kad su u pitanju obični ljudi, najširi slojevi obespravljenog stanovništva sela i grada...

***

...O tome u narednom dijelu predavanja, naredne nedjelje...

          Prof. dr Dragan Koprivica