Ambasada Republike Poljske obilježila 100-godišnjicu obnove nezavisnosti na Univerzitetu Crne Gore
Ambasada Republike Poljske obilježila je 100-godišnjicu obnove nezavisnosti dvodnevnim svečanim programom, u okviru kojeg je danas na Univerzitetu Crne Gore, održano predavanje i otvorena izložba "Promjene granica Poljske tokom istorije".
Uvodnu riječ na predavanju "Istorijski kontekst obnove nezavisnosti Poljske 1918. godine" imao je ambasador Republike Poljske u Crnoj Gori Nj. E. Artur Dmohovski.
Predavanje koje je održao prof. dr Radoslav Raspopović, prenosimo u cjelosti:
ISTORIJSKI KONTEKST OBNOVE NEZAVISNOSTI POLJSKE 1918.
Vaše ekselencije,
koleginice i kolege, dame i gospodo,
Dozvolite mi da najprije izrazim veliku zahvalnost i osjećanje časti zbog povjerenja koje mi je ukazano mogućnošću da govorim povodom veoma značajnog datuma iz istorije prijateljskog poljskog naroda i države Poljske.
Pitanje obnova državne nezavisnosti pripada redu krupnih, često prekretničkih datuma u istoriji naroda o čijoj džavnosti je riječ. To se svakako može kazati i za istoriju Poljske, čiji bismo državotvorni hod, kroz različite epohe i modele državnog organizovanja, mogli pratiti od srednjeg vijeka sve do perioda stvaranja modernih država u Evropi, nastalih prevazilaženjem staleških monarhija XVI vijeka.Od vremena njenog stvaranja do savremenog perioda uočljivi su brojni potresi i krize koji su mijenjali karakter poljske države ili uslovljavali njen nestanak. No, i poslije tih dešavanja ona se obnavljala i pojavljivala u drugačijem teritorijalnom i društveno-političkom obliku.
Podsjećanje na istorijsku vertikalu, u čijoj osnovi su temelji poljske države, i njenu nadgradnju koja je trajala gotovo jedan milenijum i bila ispunjena usponima i padovima, ukazuje da bi naša namjera da pažnju posvetimo samo posljednjoj obnovu poljske države, bila nedovoljna za razumijevanje cjeline istorijskog konteksta njenog savremenog postojanja.
Istoriju Poljske i njene državnosti možemo hronološki predstaviti na različite načine. Možemo govoriti o Poljskoj srednjeg vijeka, računajući vrijeme od njenog nastanka u desetom i istorijsko trajanje do petnaestog vijeka, a onda i o novovjekovnoj istoriji Poljske tokom posljednjih pet stoljeća. U okviru ovih dviju istorijskih epoha mogu se razlikovati različite etape razvoja poljske države, od onih u prvoj, kakav je put od feudalizma do udionih knjaževina, staleških monarhija, monarhije Jagelona, ili drugoj epohi od XV vijeka, kada je istoriju Poljske u prvom redu obilježila državna zajednica dva naroda: poljskog i litvanskog, koja je trajala od 1569. do 1795.Poljsko-litvanska unija prerasla je donošenjem prvog evropskog ustava, a drugog u svijetu, poslije američkog, u ustavnu monarhiju. Ustavne reforme uslijedile su nakon prve podjele Poljsko-litvanske unije 1772. koju su sprovele Rusija, Pruska i Austrija, kada je unija izgubila 211.000 km2 i 4,5 miliona stanovnika. Ustavno uređenje, ipak, nije dugo trajalo. Godinu kasnije, 1792, Ustav je srušen, a Rusija i Pruska su izvršile drugu podjelu Poljske. U trećoj podjeli, tri godine kasnije, sprovedenoj od istih država, poljska država je bila uništena.U naredne 123 godine poljsko pitanje bilo je ne samou nutrašnja stvar oslobodilačkih napora poljskog naroda, već i evropsko pitanje, kojim se bavila evropska diplomatija.
Za svako dalje, detaljnije upoznavanje istorijskog trajanja Poljske potrebno je naglasiti da je, iako je pripadala svijetu zapadnoevropske i mediteranske kulture, te da se pokrštavanjem 966. neraskidivo povezala sa katolicizmom. Geografski položaj zemlje, smještene između dvije velike kuture uslovio stalno primanje i prenošenje njihovih uticaja. Naročito je model zapadne kulture prenošen prema istoku. I pored toga, Poljska je istovremeno stvorila vlastitu, originalnu, kulturu prepoznatljivu na evropskim prostorima. I upravo ta kulturna posebnost bila je okosnica identiteta poljskog naroda, moćna integrativna snaga koja je predstavljala vezivno tkivo u borbi za obnovu Poljske. I u vrijeme najvećih stradanja, među brojnim drugim, svakako je ta dostignuta autohtonost poljske kulture bila snažan činilac i podsticaj u borbi za oslobođenje i ponovno ujedinjenje poljskih zemalja.
Rekli smo da državnost Poljske možemo pratiti tokom gotovo jednog milenijuma, od stvaranja poljske države pod kraljem Boleslavom Hrabrim i prvih vladara iz dinastije Pjastova, odnosno kasnije dinastije Jagelona, koja je stvorila prvu Poljsko-litvansku uniju. No, sve to, kao i kazivanje o brojnim ratovima sa Šveđanima, Rusima, Osmanlijama…ratnim pustošenjima, epidemijama i konfesionalnim promjenama, objedinjavala je svojom stvaralačkom energijom poljska kultura, čuvajući narodno pamćenje, ne samo ono nastalo u ranijim epohama već i tokom XIX i XX vijeka. Kroz sve naraštaje Poljaka uspješno se prenosila istorijska potreba za obnovom nezavisnosti, želja za slobodom, uz istovremeno stvaranje novih nacionalnih mitova i heroja.
Obnova nezavisnosti Poljske 1918. godine desila se u vrtlogu jednog od do tada najpotresnijih i najsurovijih perioda u evropskoj istoriji, sa okončanjem Prvog svjetskog rata. Poznat po katastrofama koje je donio, Prvi svjetski rat je za rezultat imao i novi geopolitički raspored snaga, stvaranje novih državnih subjekata na političkoj mapi Evrope. Među njima se našla i obnovljena Žečpospolita – Republika Poljska.
No, prije nego je Prvi svjetski rat počeo, države koje su učestvovale u podjelama Poljske našle su se suprotstavljene u dva različita vojno-politička bloka: bloku Antante (u kome je bila Rusija) i bloku Centralnih sila (u kome su dominirale Njemačka i Austro-Ugarska). To blokovsko grupisanje na međunarodnom planu uticalo je na politička strujanja u nacionalnooslobodilačkim redovima Poljaka.
Politički pokret Nacionalna demokratija s Romanom Dmovskim na čelu bila je proruski orijentisana i računala na pobjedu Rusije i okupljanje poljskih zemalja u okviru Ruskog carstva, uz dobijanje značajne autonomije. Suprotno njima, političke snage koje su djelovale u Galiciji: konzervativci, seljaci i socijalisti, izabrali su proaustrijsku orijentaciju. Vođe revolucionarne frakcije Jozef Pilsudski i Kazimjež Sosnkovski vodili su tajnu djelatnost u Galiciji i osnovali tajni savez aktivne borbe koji je trebalo da pripremi antiruski ustanak. U Krakovu je osnovana vojna organizacija „Strijelac“ sa Jozefom Pilsudskim na čelu, a u Lavovu streljački savez sa Vladislavom Sikorskim.
Poljsko pitanje bilo je posebno važno za države koje su u XVIII vijeku podijelile Poljsku, a koje su od jula 1914. međusobno ratovale. Pri tome je naročito zanimljiv podatak da su u svakoj od armija ovih zemalja, koje su nekad učestvovale u diobi Poljske, a potom međusobno ratovale na istoku, značajan broj vojnika činili upravo Poljaci. Zato su države dva suprotstavljena bloka nastojale da pridobiju poljske vojnike na teritoriji na kojima su vodile borbe. Ipak, odlučujući značaj za obnovu poljske državnosti imao je Jozef Pilsudski i jedinice strijelaca koje je on organizovao.
Jozef Pilsudski je bio čovjek prepoznatljive harizme koji je deportovan u Sibir zbog protivljenja ruskom caru. Život je posvetio borbi za samostalnost Poljske. Razumijući situaciju na međunarodnom planu, on je Prvi svjetski rat vidio kao pogodnu priliku za pobunu na ruskom dijelu poljske teritorije.
Mada početna očekivanja o izbijanju ustanka i formiranju nacionalne vlade nijesu ostvarena, Pilsudski je uspio da postane zapovjednik prve brigade poljskih legija. U avgustu 1914, prve oružane jedinice su se uputili iz Krakova, ka granici i time počinje istorija poljske legije, koja se borila protiv Rusije na strani Centralnih sila, a kasnije je svoj sastav proširila na tri brigade.
Iako su ratovale na strani Centralnih sila, poljske legije nijesu mogle biti njihovi adekvatni saveznici, jer se od poljskih vojnika tražila zakletva da će se boriti zajedno sa njemačkom i austrougarskom vojskom. Među vojnicima koji su to odbili, a potom su i uhapšeni, bio je i Jozef Pilsudski. Otpor učešću Poljaka na strani Centralnih sila se širio, a istovremeno je započinjala sve otvorenija borba na strani vojski Antante. U ratnim previranjima koja su slijedila, general Hale je stigao u Francusku i preuzeo komandu nad tzv. „plavom armijom“, tj. poljskim jedinicama koje su sačinjavali vojnici, dobrovoljci iz Francuske, SAD, Kanade, kao i poljski ratni zarobljenici koji su nosili uniforme takve boje.
Ove jedinice su se pridružile formiranoj tajnoj poljskoj vojnoj organizaciji. Vojna situacija u Poljskoj promijeniće se 1917, nakon Oktobarske revolucije. Slabljenje ruske vojne moći uticaće na proširenje prostora za angažovanje poljskih vojnih organizacija na novim ratištima.
Do revolucije u Rusiji, Francuska i Engleska nijesu mogle da podržavaju nezavisnost Poljske. Nakon Brest-Litovskog ugovora o miru situacija se promjenila. Izgubivši saveznika na istoku, Francuska je težila što snažnijoj poljskoj državi.
Do radikalnih promjena doći će u jesen 1918. kada je Njemačka doživjela poraz na zapadnom frontu. Austro-Ugarska se raspala pod uticajima narodnih oslobodilačkih pokreta. U Njemačkoj je izbila socijalna revolucija. Austro-Ugarska je kapitulirala 3.decembra 1918, a Njemačka osam dana kasnije. Tako su u Prvom svjetskom ratu poraz doživjele sve tri države koje su učastvovale u ranijim podjelama Poljske. Put ka obnovi poljske nezavisnosti bio je otvoren. Za dalji položaj poljske države presudan značaj imao je Ignacije Padarevski. Bio je izvanredan pijanista, kompozitor, ali i borac za poljsku nezavisnost. Posebno je bio poznat u SAD gdje su mu njegova slava i harizma pomogli da preusmjeri pažnju predsjednika Vilsona na poljsko pitanje.
Uticaj Sjedinjenih Američkih Država na rješavanje političkih pitanja u ovom dijelu Evrope bio je izražen kroz mirovni program američkog predsjednika, poznatom kao „14 tačaka“, ali i na mirovnoj konferenciji u Versaju na kojoj je bila obnovljena poljska država.
Rezultat daljih istorijskih tokova ogledao se u razoružavanju austrijske vojske u zapadnoj Galiciji, a nakon toga i u austrijskom dijelu kraljevstva. U Lublinu je 6-7. decembra osnovana Privremena vlada Poljske Republike sa Ignjacijem Dašinjskim na čelu. Vlada je obećala stvaranje republike i brojne reforme. U Varšavu je 10. decembra iz Magdenburga stigao Jozef Pilsudski. Regentsko vijeće predalo mu je vlast, četiri dana kasnije, a on je preuzeo dužnost načelnika – šefa države. Formirana je nova vlada Jendžeja Moračevskog, koji je zajedno sa Pilsudskim započeo proces formiranju stabilne vlasti novopriznate, obnovljene, poljske države.
Poslije mnogo godina borbe Poljska je obnovila svoju državnost i posljednjih dana decembra 1918. ponovo bila slobodna. Poljski narod je slavio, kao što to čini i danas, prisjećajući se zbivanja od prije 100 godina.
A u istoriografiji je poznato da je za narode koji su se, poslije nasilnog gubitka vlastite države, sticajem istorijskih okolnosti iznova vraćali na početke državotvornog puta, kao u slučaju Poljske 1918, taj težak hod predstavljao potvrdu njihove istorijske energije, visokog nivoa patriotske svijesti i izgrađene samobitnosti. To je bio čin ispoljavanja i odbrane istorijskog identiteta, iskonske potrebe da se u okvirima vlastitih državnih granica i vlastitih državnih institucija razvijaju i njeguju: etnički korijeni, istorijsko nasljeđe, kultura, konfesionalna tradicija, običaji i potvrdi trajnosti i posebnost krupnih etičkih vrijednosti koje je u svojim istorijskim korijenima i tokom milenijumskog trajanja baštinio poljski narod.
A te vrijednosti je potvrdio i u decenijama koje su dlazile poslije 1918. Posebno u periodu 1939-1945. kao i sa društvenim i sistemskim promjenam dovršenim 1989. U oba sllučaja istorija svijeta, nakon događaja u Poljskoj, poprimila je drugi tok, a poljski narod dodatno utemeljio nezaobilazno mjesto u svjetskoj istoriji.