Nova objava - 13.04.2020 22:04

          Poštovane koleginice i kolege studenti, ovo je prvi dio od nekoliko predavanja o L. N. Tolstoju (Ruska književnost 4 – Realizam 2). Tokom ove nedjelje, po rasporedu, upravo u vrijeme kad smo nastavu držali na Filološkom fakultetu (petak), nastojaćemo da sljedeće predavanje držimo putem skajpa, i to će tako trajati, ako bude trebalo, do kraja ovog semestra.

          Imajte to u vidu, pa ćemo se blagovremeno o svemu čuti i dogovoriti.

          Srdačno,

          Prof. dr Dragan Koprivica

LAV NIKOLAJEVIČ TOLSTOJ

(1828 – 1910)

U disputu između pjesnika i građanina u poznatoj poemi Nikolaja Njekrasova „Pjesnik i građanin“, građanin upućuje riječi prijekora indolentnom poeti, koji drži distancu u odnosu na društvena zbivanja oko sebe. Zato građanin, koji u poemi predstavlja glas savjesti Njekrasova, pjesnika, kao i glas savjesti ruskog naroda, upućuje pjesniku i sljedeća dva stiha: // Поэтом можешь ты не быть, / Но гражданином быть обязан.“

Ove opominjuće riječi običnog čovjeka iz naroda, kao junaka svojevrsne duopoeme, rasprave između građanina i pjesnika o misiji pjesnika u aktuelnom društvenom trenutku, svakako su u životu i opusu Tolstoja predstavljale imperativ postojanja vodeći ga čak velikim sukobima sa carskom vlašću i Ruskom pravoslavnom crkvom, koja ga je na kraju iz svojih redova i ekskomunicirala.

Tolstojev životni put protekao je između mjesta rođenja, Jasne Poljane, (nedaleko od grada Tule) i mjesta smrti, stanice Astapovo, gdje je, nakon napuštanja familije tokom noći, kasnije, zbog bolesti morao da siđe, i završio svoj život u kući šefa željezničke stanice. Kao što Dostojevski u istoriji ruske i svjetske književnosti prvenstveno ostaje kao autor dva velika djela, „Zločina i kazne“ i „Braće Karamazovih“, tako i Tolstoj slovi za jednog od najvećih svjetskih pisaca posebno kao autor dva romana, „Rata i mira“ i „Ane Karenjine“.

Ovim svojim romanima, kao i ostalim ostvarenjima, Tolstoj je na visoko umjetnički način opisao društvenu, istorijsku i psihološku sliku Rusije svoga doba, ali i ukazao na brojne, univerzalne i svevremene istine o čovjeku i društvu uopšte. Kao ličnost izuzetne duhovnosti i književnog talenta ogledao se u pisanju romana, kraćih proznih formi, drama, eseja, imao je brojne kritičke osvrte na kulturna zbivanja u svom vremenu. Tolstoj je svojom pojavom uticao na formiranje javnog mnjenja u Rusiji svog doba, a njegova životna filozofija poslužila je i za profilisanje društvenih stavova velikana u svijetu, poput Martina Lutera Kinga, Gandija, i drugih.

Tolstojev otac, plemić Nikolaj Tolstoj, učestvovao je u ratu protiv Napoleona 1812. g. a majka mu je bila grofica, Marija Volkonska. Djeca Tolstojevih su rano ostala bez roditelja, što je sigurno ostavilo traga i na odrastanje budućeg velikog pisca, a sva su odgajana kod rođaka. Tolstoj je kao mlad čovjek u početku vodio uobičajeni, isprazni život mladog plemića u traganju za vlastitom ličnošću, godine 1844. je pokušao da izučava orijentalne jezike na univerzitetu u Kazanju, gdje se nije „proslavio“, te je studije napustio, a potom i pravne nauke, a zatim se vratio u Jasnu Poljanu i sljedeći period provodio periodično, u Moskvi i Sankt Peterburgu. Mladalački život svakako je bio povezan i sa provodima koji su Tolstoju donijeli i velike gubitke na kocki, zbog čega je bio prisiljen da sa starijim bratom pristupi ruskoj armiji i počne službu na Kavkazu, gdje se kod njega značajnije formirala odluka da počne ozbiljnije da se bavi literaturom. Na Kavkazu se nosio i mišlju da se ženi Kozakinjom, a takva promišljanja sa Kavkaza kasnije će pretočiti u svoj roman „Kozaci“.

Poznato je da je Tolstoj tokom vojnih aktivnosti pokazivao veliku hrabrost, a upravo je na Kavkazu i završio svoje prvo značajnije prozno ostvarenje, „Djetinjstvo“, koje je poslao redakciji „Savremenika“, a potom od tad već uglednog pisca, Njekrasova, i urednika časopisa, dobio snažnu podršku. Zatim je počeo da piše i „Dječaštvo“. U novembru 1854. našao se u vojnoj jedinici u opkoljenom Sevastopolju, gdje je za hrabrost odlikovan ordenom Svete Ane, a potom počeo da piše čuvene „Sevastopoljske priče“, pa je i povodom tih pripovijedaka dobio nove, visoke pohvale Njekrasova. Nakon poraza ruske armije od strane Engleske, Francuske i Turske, a što mu je izuzetno teško palo, Tolstoj se vraća u Petrograd, gdje širi krug svojih značajnih poznanstava sa tada već uglednim piscima, Njekrasovom, Gončarovom, Tjučevom i drugima. U to vrijeme od značaja za njegov dalji književni put bila je i pozitivna ocjena Černiševskog u kritičkom prikazu: „Djetinjstvo, Dječaštvo i Ratne pripovijetke L. N. Tolstoja“.

Tolstoja tada, kao i kasnije, posebno uznemirava ropski život ruskog seljaštva, zbog čega je pravio i lične planove da pomogne makar svojim kmetovima u Jasnoj Poljani. Njegova putovanja po Evropi 1857. i 1860. godine pomogla su mu da zauzme korjenitije stavove prema životu, Rusiji, ali i samoj Evropi. Kao i Dostojevski i neki drugi ruski pisci, putujući po Evropi u potrazi za višim duhovnim i moralnim vrijednostima, Tolstoj se vraćao u Rusiju shvatajući da su ruski način života, kolektivni duh, kulturna tradicija i vjera na neuporedivo višem nivou od hladnog i proračunatog Zapada iz kojeg je ponio i brojna razočaranja.

No, sa puta po Evropi svakako je donio i iskustva tokom susreta sa nekim značajnim ličnostima, posebno u Francuskoj sa Viktorom Igoom, čiji „Jadnici“ su na njega ostavili izuzetan utisak. U kritici su kasnije prepoznate i određene sličnosti iz djela Igoa sa opisom bitke u „Ratu i miru“. Tolstoj se tokom boravka u Evropi upoznao i sa francuskim anarhistom i misliocem, Pjerom Prudonom (1861. godine), a u kritici je ukazano i na detalj da je Tolstoj po naslovu jedne Prudonove publikacije dao naslov svom romanu „Rat i mir“. Putovao je i u Englesku, gdje je u Londonu slušao predavanja svog književnog uzora, Čarlsa Dikensa, a susreo se i sa ruskim piscem Hercenom.

Na svom imanju Jasna Poljana, koje mu je pripalo prilikom podjele imovine, Tolstoj je osnovao i održavao nekoliko škola za seosku djecu, o čemu je pisao i u svom poznatom eseju „Škola u Jasnoj Poljani“. Tim povodom je, u njegovom odsustvu, došlo do premetačine na njegovom imanju od strane policije, pod izgovorom da je Tolstoj za učitelje angažovao studente, koji su sa univerziteta bili udaljeni zbog revolucionarnog rada. Tolstoj je svojim seljacima na imanju davao brojne olakšice, što je izazivalo bijes okolnih spahija, pa je i zbog takvih svojih humanih i naprednih stavova imao redovne neprilike sa vlastima.

Složene prilike i probleme lične prirode želio je da riješi napuštanjem Jasne Poljane i odlaskom u inostranstvo, ali se, umjesto toga, oženio i nastavio život na svom imanju. Oženio je Sofiju Andrejevnu Bers, kćerku jednog moskovskog ljekara, i proživio s njom do kraja života u vrlo složenom braku, uz nesrazmjer godina između njih dvoje i porodične dileme i probleme, uz uzajamne izlive ljubomore, koje je u književnom vidu krunisao u svojoj pripovijeci „Krojcerova sonata“.

U sljedećim godinama narasta Tolstojeva odbojnost prema carskom režimu, zbog čije vladavine i diktature je uništavano rusko selo u ruski narod. Nakon atentata na cara Aleksandra Drugog, Tolstoj piše pismo Aleksandru Trećem da se postupcima revolucionara treba oduprijeti idealom koji ima više vrijednosti od njihovog. Poznato je i da je tokom vršenja popisa 1882. godine posjetio moskovske tekstilce i uvjerio se u njihov bijedan život, nakon čega piše publicistički osvrt „Pa šta da radimo“ iskazujući svoj građanski i ljudski protest. Godine 1884. je napisao svoju čuvenu pripovijetku „Smrt Ivana Iljiča“, a doživljava porodično razočarenje zbog zahlađenja odnosa cijele familije prema njemu. Njegova slava raste, pa mu se pismima obraćaju mnogi savremenici, on testamentom dijeli imanje djeci, pomaže gladne u Rusiji, piše članak o gladi, i time navlači bijes vlasti prema njemu, ali i Ruske pravoslavne crkve, od koje se distancira pišući raspravu „U čemu je moja vjera“. Svoj književni obračun sa vladajućim ruskim krugovima, kao i sa crkvom, Tolstoj projektuje sadržinom svog romana „Vaskrsenje“, koji je nakon deset godina rada završio 1899. godine. Sinod ruske crkve zbog Tolstojeve pomoći od književnih honorara  sekti duhoboraca isključuje velikog pisca iz crkve uz bačenu anatemu na njega, a on dobija i stalne prijetnje reakcionarnih krugova, dok na drugoj strani u najširim narodnim slojevima njegova slava, kao pisca, i borca za narod, neprekidno raste. Kao stvaralac naglašene građanske savjesti Tolstoj je 1901. godine uputio apel ruskoj vlasti zbog hapšenja Maksima Gorkog. Nakon prve radničke revolucije 1905. godine koja je završena neuspješno, Tolstoj piše oštre apele protiv represalija carske Rusije, brojnih strijeljanja pobunjenika, a iz tog vremena je ostao poznat i njegov tekst pod nazivom „Ne mogu da ćutim“ u kojem poziva rusku Vladu da promijeni svoj represivni stav prema narodu.

Njegov porodični život se 1908. godine do kraja usložnjava zbog autorskih prava i ponude izdavačkog preduzeća „Prosvjeta“, koje mu je za novo izdanje ponudilo milion rubalja, ali je Tolstoj svojim testamentom dao pravo svim izdavačima u Rusiji da mogu štampati njegova ostvarenja bez finansijske nadoknade. Ovakva odluka je izazvala veliki sukob u porodici, a on krajem oktobra napušta Jasnu Poljanu ostavljajući oproštajno pismo Sofiji Andrejevnoj da ne ide za njim, pa je sa svojim pratiocem Makovickim krenuo na put, što je izazvalo šok u porodici, i čak pokušaj supruge da se ubije utapanjem. Vijest je obletjela i Rusiju i svijet, ali se Tolstoj tokom puta razbolio, sišao na stanici Astapovo, gdje je nakon nekoliko dana i umro u kući šefa željezničke stanice. Sahranjen je u Jasnoj Poljani uz ogromno prisustvo naroda, porodice, seljaka, i brojnih poštovalaca njegove ličnosti i gromadnog opusa, kojim se svrstao u sami vrh ruske i svjetske književnosti.

(Kraj prvog predavanja o Tolstoju, o njegovom životnom putu)