Nova objava - 17.04.2020 13:54

Poštovane kolege studentkinje i studenti druge godine SP Ruski jezik i književnost, koji slušate predavanja iz Ruske književnosti 4 - Realizam 2,

Ovim nastavljamo predavanje o L. N. Tolstoju.

Do kraja mjeseca ćemo imati prvi kolokvijum, pa se pripremajte u kontinuitetu. A drugi kolokvijum slijedi u maju.

O kolokvijumu ćemo se još dogovoriti kada će biti, kao i o modusima izvođenja kolokvijuma u ovakvoj složenoj situaciji u društvu i školstvu.

Kao i profesor, koji izvodi vježbe na ovoj disciplini, takođe vas pozivam da već sada počnete pažljivo da čitate romane "Rat i mir" i "Anu Karenjinu", i da sukcesivno pišete teze, sažetu verziju radnje romana, korisne citate o likovima, itd. da ne biste kasnije bili preopterećeni obavezama.

Prof. dr 

Dragan Koprivica

LAV NIKOLAJEVIČ TOLSTOJ

(drugo predavanje)

          Ivan Sergejevič Turgenjev je isticao da je često mogao bolje sagledavati probleme Rusije, i o njima pisati sa distance, po odlasku u Francusku, kada je izdaleka gledao prema svojoj domovini, zbog čega su mu se jasnije otvarali vidici o perspektivama Rusije i njenom aktuelnom društvenom i kulturnom trenutku.

Ilustrativna u određenoj mjeri je i paralela da se Tolstoj nije bio udaljio od Rusije, ali jeste od svojih mladićkih putovanja od Moskve do Sankt Peterburga odlaskom na ruski Kavkaz, kada je i počeo da živi vojničkim životom i da piše intenzivnije. I, uopšte, vojnički život je u početku kod njega označio prekretnicu u stavu prema pozivu pisca. Na Kavkazu, počev od 1852. godine, između ostalog, piše i pripovijetke sa ratnom tematikom „Napad“, „Sječa šume“, „Zapisi markera“, a objavljuje ih u književnom časopisu „Savremenik“, preko kojeg je na sebe prvi put i skrenuo pažnju čitalačke publike i kritike. Boraveći potom u napadnutom Sevastopolju 1855. godine, Tolstoj piše „Sevastopoljske priče“, takođe na ratne teme, koje su stekle veliku popularnost među čitaocima svježinom prikaza ratnih zbivanja uz najavu rađanja novog velikog pisca.

          Roman „Kozaci“ je napisao 1862. godine, ponukan u početku željom da prikaže život kavkaskog naroda, a objavio ga je u časopisu „Savremenik“ godinu dana kasnije. Istoričari književnosti su zabilježili i visoke ocjene francuskog velikana, Romena Rolana (1866-1944), pisca, dramaturga i muzikologa, po kojem je Tolstoj romanom „Kozaci“ spjevao „najljepši lirski roman, kavkasku poemu“. Tolstojeva storija sadrži siže o mladom plemiću, Olenjinu, željnom preporoda i povratka vlastitom biću, uz namjeru da se i oženi Kozakinjom (što je bila i želja samog Tolstoja). Na fonu prirode kavkaskih planina pisac je ispričao svoju priču o životu i smrti, ljubavi i mržnji uz filozofski pečat prisutan u djelu.

          Mladi plemić, Olenjin, svakako je jedan od, transponovanih u literaturu, likova samog Tolstoja, koji predstavlja alter-ego pisca, kao što su to potom na širem fonu i Pjer Bezuhov u „Ratu i miru“ i Konstantin Ljevin u „Ani Karenjinoj“. Rusoovski motiv povratka prirodi u „Kozacima“ je spojen sa stavom Olenjina da se vrati sebi, svojoj ličnosti u sintezi sa čistotom prirodnog okruženja na Kavkazu. Olenjin u ovakvom kontekstu ima elemente lika Aleka, iz jedne od takozvanih južnih poema Puškina „Cigani“ (1824). I kod Tolstoja je prisutan motiv susreta dvije civilizacije, dva mentaliteta, uz mogućnost da se plemić prilagodi drugom svijetu i njegovim običajima. U ovakvom kontekstu se ističe društveno gledanje da urbana sredina alijenira duhovnost čovjeka, koji osjeća potrebu da se vrati čistoj prirodi i duhovnim korijenima. Susret, ili sudar dva svijeta, kod Puškina se završava time što mladi plemić narušava nepisane zakone Cigana. Zato on, odbacujući urbanu sredinu, na kraju biva i odbačen od ljudi koji žive u sadejstvu sa prirodom, i ostaje pod sjenkom uzaludnosti traganja za vlastitom ličnošću.

          Junak Tolstoja, međutim, uz želju da se oženi Kozakinjom, gaji i snove o društvenom uspjehu, hrabrosti, slavi, bogatstvu, ali se suočava sa nepisanim zakonima da, među ljudima prirode i planina, novac i titule nijesu presudni momenat, zbog čega mlada Kozakinja odlazi za najboljeg mladića u svom kraju, a Olenjin ostaje poražen pred drugačijom sredinom i drugačijim normama. Svakako, ova ljubavna storija ukazuje još jednom na složenosti emotivne veze mladih ljudi iz različitih društvenih slojeva, a takav ilustrativan primjer u ruskoj literaturi je prvo prisutan još u pripovijeci Karamzina, „Bijedna Liza“, preko tragične ljubavne storije između mladog plemića, Erasta, i siromašne seljanke, Lize.

          A kada je riječ o romanu „Rat i mir“, shodno sveobuhvatnosti djela, bilo je i logično pretpostaviti da je Tolstoj ovu knjigu pisao više godina, a ideja o pisanju nastala je još 1861. godine, i to preko ideje o sudbini svog junaka, dekabriste, koji po dolasku sa robije sagledava aktuelni društveni trenutak Rusije, i to u svom novom, kritičkom svjetlu.

          Ovaj detalj iz takozvane književne radionice Tolstoja podudara se, na primjer, sa sličnom istorijom Dostojevskog pri pisanju romana „Zločin i kazna“, prije kojeg je namjeravao da napiše roman „Pijanice“. A potom je stranice tog djela inkorporirao u „Zločin i kaznu“ kao jednu od dvije sižejne okosnice.

Upravo tako Tolstoj je prekinuo rad na romanu o sudbini dekabriste, i početkom 1863. godine počeo rad na svom djelu, za koje je kasnije tvrdio da i nije roman, jer žanrovskom strukturom nadilazi definiciju romana, pa je „Rat i mir“ nazivao, naprosto – knjigom.

          Svakako, sa ciljem stvaranja integralnog pogleda na epohu Otadžbinskog rata Rusije protiv Napoleona, pisac je morao napraviti sveobuhvatne pripreme, vaspostaviti prošlo vrijeme po brojnim dokumentima, književnim djelima na tu temu, ratnim dnevnicima, privatnoj prepisci značajnih ličnosti tog doba, vojnih starješina, uz materijale iz arhiva, memoare i druge zapise, uz konkretno proučavanje perioda u čijem središtu je 1812. godina.

          Činjenica je, kako ističe Milosav Babović, da je dotad u ruskoj i francuskoj literaturi postojao značajan broj objavljenih knjiga o Napoleonovoj najezdi, a Tolstoj je, kao odgovoran pisac, imao i kritički stav prema sadržini pronađenih izvora.

          U kritici je još odavno formirano mišljenje da je Tolstoj roman prvobitno zamislio kao porodičnu storiju, a da je tek potom istorijski momenat inkorporiran u djelu kao svojevrsna sižejna i druga ravnoteža. No, svakako, tokom sedam godina nastajanja, roman je trpio mnoge mijene i u fabularnom smislu, a autor je pravio brojne redakcije pojedinačnih poglavlja, te je, na primjer, kako Babović navodi, prvo poglavlje (rekli bismo, i u ovom slučaju kao svojevrsno pozicioniranje djela u samoj osnovici) imalo dvanaest verzija.

          U prvoj verziji djela figurirale su tri porodice: Volkonski, Tolstoj i Mosaljski, a tema Otadžbinskog rata mogla se naslutiti već tokom 1864. godine kada djelo nosi naziv „Tri epohe“, čime je ostvarena mogućnost daljeg dvoplanog pripovjedačkog postupka u spoju porodičnog i istorijskog romana. Zatim roman dobija naziv „Sve je dobro što se dobro svrši“, čime se ukazuje na optimističke tonove u sižeu djela uz dvije svadbe i brakove Nikolaja sa knjeginjom Marijom, kao i Pjera sa Natašom.

U vezi sa mogućim nazivom svakako treba ukazati i na činjenicu da bi Tolstoj na taj način bio u neprilici da ponovi naziv istoimene Šekspirove komedije „All's Well That Ends Well“ (1604).

          Tolstoj je svom romanu dao definitivan naslov „Rat i mir“ 1867. godine, ali u prvobitnom značenju „Rat i ljudi“. U kritici je zapaženo da je naziv djela mogao preuzeti po istovjetnom nazivu članka pisca, Aleksandra Hercena, na temu Krimskog rata. A još 1864. je na ruski jezik, pod istim nazivom, prevedeno djelo Pjera Žozefa Prudona (1809-1865), francuskog ekonomiste, socijalnog filozofa i anarhističkog mislioca.

          Objavljivanje Tolstojevog romana, za koji je autor na kraju istakao da je želio da opiše istoriju ruskog naroda, započelo je u časopisu „Ruski vjesnik“ početkom 1865. godine, ali pisac potom nastavlja objavljivanje po tomovima, pa je prvi objavljen 1867. a posljednji, šesti, u decembru 1869. godine.

Kako smo već u predavanjima o Dostojevskom istakli da njegov najveći roman, „Braća Karamazovi“, u samim počecima nije naišao na poseban prijem u kulturnoj javnosti, ista sudbina se ponovila i sa Tolstojevim „Ratom i mirom“. Svakako, režimska kritika je negativno reagovala na sve kompromitujuće slike plemstva u romanu. Pozitivnije ocjene o djelu tada je iznio Dimitrije Pisarev, intelektualci iz redova revolucionara-demokrata kritikovali su filozofske stavove pisca u liku Platona Karatajeva. Međutim, kritičar N. Strahov je akcenat stavio na izuzetnu popularnost romana kod čitalačke publike, što je svakako potiralo elitističke i režimske stavove u tekstovima ostrašćene kritike. Istovremeno, Strahov je u takvoj kulturnoj klimi imao dovoljno hrabrosti da „Rat i mir“ Tolstoja stavi u red najvećih ostvarenja u istoriji ruske književnosti, s pravom proričući romanu blistavu sudbinu. A sam Tolstoj je pritom smatrao da „Rat i mir“ ima snagu Homerove „Ilijade“.

          U finalnoj verziji romana date su dvije paralelne slike ruskog života i ratovanja s početka 19. vijeka pod pečatom Otadžbinskog rata, uz fokusiranje autora na sudbine četiri porodice. Tako su Volkonski iz prve verzije postali Bolkonski, a pored njih su prisutni i Rostovi, Kuragini i Bezuhovi. Tolstoj je u konceptu svog velikog romana pribjegao već poznatom sistemu, koji bi se danas filmskim rječnikom mogao nazvati „sistemom paralelne montaže“. Na najširem fonu globalnih društvenih i ratnih zbivanja, uz sukob dvije nacije, dvije filozofije življenja i ratovanja, Tolstoj je prikazao pojedinačne sudbine svojih junaka, njihove živote, uspone i padove, lične i kolektivne drame od Petrograda do Moskve. Svakako, pisac je sagledao i književno obradio neuralgične tačke savremenog života Rusije preko krize plemićkog sloja i sistema društvenih vrijednosti sve do birokratskog načina vođenja ruskog društva, uz poglede na perspektive ruske inteligencije i obespravljenog seljaštva.

          Svakako sam Otadžbinski rat je u središtu radnje romana, zbog čega se u tom svjetlu o „Ratu i miru“ govori i kao o istorijskom romanu, i to eklatantnom primjeru takvog tipa romana ne samo u ruskoj nego i svjetskoj literaturi.

          Naravno, kao što su „Braća Karamazovi“ Dostojevskog ogledni primjer sinteze više žanrova, takav je i roman Tolstoja, u kojem paralelno sa istorijskim aspektom traju ljubavne storije legitimišući djelo istovremeno i kao ljubavni roman, a i porodični, uz poseban akcenat na ljubavne storije Nataše Rostove prvo sa Andrejem Bolkonskim a potom Pjerom Bezuhovom.

          U kritici je često ukazivano da Dostojevski slovi kao najveći majstor psihološkog romana u ruskoj književnosti, ali isto tako je apostrofirana i činjenica da djela Tolstoja ni na ovom planu ne zaostaju za djelima Dostojevskog. Svakako, sama duža pripovijetka Tolstoja, „Smrt Ivana Iljiča“ predstavlja svojevrsnu psihološku studiju umiranja, duhovnog i fizičkog, glavnog junaka. U takvom tonu je data i pripovijetka „Krojcerova sonata“ na planu književnog i psihološkog sagledavanja fenomena ljubomore, a i sva ostala djela Tolstoja nose snažan pečat psihološkog žanra. Psihološki plan „Rata i mira“ je na takvom nivou da se ovo djelo neosporno može tretirati i kao izuzetan psihološki roman.

Ali i kao tzv. roman-drama, što i potvrđuju brojne dramatične scene „Rata i mira“, a sličan primjer romana-drame imamo i u oba romana Dostojevskog, „Zločin i kazna“ i „Braća Karamazovi“.

          Tolstoj, koji je u ruskoj književnosti, kao i u građanskom životu među svojim savremenicima, okarakterisan i kao vječiti borac za prava seljaštva, i u „Ratu i miru“ projektuje podatke i scene svojevrsnog apela vlastima carske Rusije da se poboljša status seljačkog staleža. Seljaci su u romanu opisani u mirnodopskim i ratnim prilikama, a u ovim drugim je ukazano na brisanje staleških razlika između seljaka i plemića pred ratnim izazovima. No, Tolstoj nije propustio da kroz slike života seljaka u mirnim okolnostima ukaže i na vrenja u seljačkom sloju uz sukobe sa spahijama i carskom vlašću, sve do, u ratnim prilikama, svojevrsne kolaboracije ruskih seljaka, voljnih da na različite načine pomognu najezdu francuske armije po Rusiji. Tim prije što francuska vojska potlačenim seljačkim slojevima čak djeluje i kao oslobodilačka, koja će poboljšati uslove života seljaka. A kroz svojevrsna zborovanja seljaka pisac ukazuje na tradicionalni način razmišljanja na ruskom selu, da se odluke donose na seljačkim okupljanjima i opštim dogovorima.

          Svakako, u čitavoj paleti likova ruskih seljaka Tolstoj je posebnu pažnju posvetio dvojici, Platonu Karatajevu i Tihonu Ščerbatom. Karatajev svakako predstavlja Tolstojevu esencijalnu, personifikovanu misao o mudrosti čovjeka sa sela, koji je sve pretrpio i ostao pravedan. I koji u romanu transformiše stav pisca, filozofsko poimanje i trajanje života – putem neprotivljenja zlu nasiljem, uz naglašenu ljubav prema životu kao takvom, preko duhovnog smirenja, uz sve negativne i pozitivne strane života. Tolstoj u dogradnji lika seljaka, Platona Karatajeva, insistira na njegovom uvjerenju da su sve prepreke savladive, i da se može istrajati na ljudskom putu.

          Lik seljaka, Tihona Ščerbatog, poslužio je Tolstoju da opiše drugačiju psihologiju čovjeka sa sela, pa u ovom svjetlu možemo izvesti i paralelu sa konceptom dva lika seljaka u pripovijeci Turgenjeva „Hor i Kalinič“. Ščerbati, kao lik nepokornog seljaka, u ratu protiv Napoleona predstavlja oličenje čovjeka iz naroda, koji na svoj način vodi borbu protiv francuskog okupatora nakon dobrovoljnog prijavljivanja u jedinicu. Ščerbati, kao običan ruski seljak, mužik, ubija oko dvadeset neprijateljskih vojnika, pa na kraju i zaslužuje poštovanje čak među Kozacima, u ruskoj istoriji prepoznatima kao oličenjima borbe, i velikim ratnicima. Opisujući i likove drugih seljaka između dvije amplitude likova Platona Karatajeva i Tihona Ščerbatog, Tolstoj je snažno sagledao duh i personalnosti u okviru ruskog seljaštva, i u romanu im ukazao dužnu pažnju.

          S druge strane, Tolstoj opisuje rusku buržoaziju na kolektivnom fonu, uglavnom kao one koji su uvijek spremni da finansijski pomognu borbu za spas zemlje u znak patriotizma i poštovanja carske vlasti u Rusiji. Svakako, u kritici se posebno ukazuje na lik trgovca Vereščagina u romanu, o kojem je pisac pomno prikupljao podatke, a riječ je o ličnosti iz stvarnog ruskog života. Vereščagin je ostao upamćen po tome što je podržavao Napoleonovu najezdu na Rusiju propagirajući tekstove o njemu po Moskvi, a na kraju je bio okovan.

          Kada je riječ o slici intelektualne ruske sredine u „Ratu i miru“, i ovoga puta se postavlja pitanje zašto je posebno mjesto u djelima ruskih pisaca dato upravo intelektualcima, bilo da su oni iz redova plemićke inteligencije, ili, pak intelektualci iz običnog naroda, takozvani raznočinci. Najčešći odgovor glasi da su ruski pisci preko likova intelektualaca mogli ponajbolje da projektuju svoja životna i društvena načela, koja bi svakako bilo manje uvjerljivo predočavati stavovima likova iz običnog naroda i nekultivisanih krugova. U „Ratu i miru“, svakako, najviše prostora je posvećeno dvojici junaka iz krugova plemićke inteligencije, Andreju Bolkonskom i Pjeru Bezuhovu, preko kojih je Tolstoj uvjerljivo oslikao način života i društvene probleme s kojima se susretalo rusko plemstvo tokom prve polovine 19. vijeka.